Bakalım günümüzün yaşayan kuşları kendilerine yakıştırılan bu haksız nitelemeye davranışları ve zekâları ile nasıl yanıt veriyorlar.
Yaygın olarak kullanılan şu hakareti duymayanımız yoktur: “Kuş Beyinli!”
Acaba kuşlar bu hakarete konu olacak kadar zekâsı kıt canlılar mı? Tabii ki hayır. Biraz kuşlarla ilgilenen herkes bu canlıların beklenenin ötesinde bir davranış çeşitliliği ve zeki hareketler sergilediklerini gözlemleyebilir. Yaklaşık 66 milyon yıl önce düşen büyük göktaşı, dünya üzerinde yaşayan canlıların önemli bir kısmını tarih sahnesinden sildi. Bu felaket sonrası dinozorların -özellikle iri olanların- büyük oranda nesilleri tükendi ve hükümranlıkları son buldu. Ancak o esnada yalnızca büyük dinozorlar dünya üzerinde gezinmiyordu; daha küçük ve tüylü, uçan dinozorlar da mevcuttu. İşte kuşlar onların torunlarıdır. Yani uzunca bir dönem dünyamıza hâkim olan oldukça ünlü bir soyun bugün yaşayan temsilcileridir. Bakalım günümüzün yaşayan kuşları kendilerine yakıştırılan bu haksız nitelemeye davranışları ve zekâları ile nasıl yanıt veriyorlar.
Kuzgunlar ve ipin ucundaki et
Kuşlar arasında zekâ açısından en şaşırtıcı ve ünlü ailelerinin başında kargalar gelir. Ailenin meşhur ve en iri ferdi olan kuzgun, edebiyatta olduğu kadar hayvan zekâsına yönelik araştırmalarda da önemli bir yer tutar. Kuzgunlarda problem çözme ve yeni davranış taktikleri belirleme ile ilgili deneyler yapılmıştır. Bernd Heinrich tarafından gerçekleştirilen bir deneyde bir dala bağlı ipin diğer ucunda sallanan et parçacıkları vardır. Kuzgunlar tek tek deney ortamına getirilir. Eti almaya çalışan kuzgunlar önce deneyde başarısız olurlar. Bir süre deney düzeneğini inceleyen kuzgunlardan yaklaşık 6 saat sonra bir tanesi problemi çözer ve gagası ile yukarıya çektiği ipin üstüne basarak ve bu hareketi ete ulaşıncaya dek tekrarlayarak yiyeceği elde eder. Daha sonra bir başka kuzgun, ipi tutup dal üstünde ipin üstüne basa basa yana doğru yürüyerek ete ulaşmayı başarır. Sonunda birbirlerini gözlemlemeden kuzgunların büyük kısmı bu iki taktikten birisi ile problemi çözer.
Ancak her toplulukta olduğu gibi zekâsı daha az işlek olan birkaç birey çıkar ve eti alamazlar. Daha ilgi çekici olan ise ipe bağlı et gagalarında iken kuzgunlar ürkütüldüğünde daha önce problemi çözebilmiş olanların eti bırakıp uçtukları gözlenirken daha önce çözümü bulamamış olanların gagalarında ipe bağlı et ile uçmaya çalıştıklarının gözlenmesidir. Bu deneyi ve biraz daha fazlasını görmek teknoloji ve Youtube sayesin de mümkün tabii ki.
Hayvanların düşünce becerilerinde model ve aşamalar
Hayvanların düşünce becerilerini yeni bulgular ışığında değerlendiren çalışmalar, Fransız araştırmacı Joelle Proust’un geliştirdiği son derece basit ama kullanışlı modeli kullanmaktadır. Dört aşamadan oluşuyor: A, uyarı/cevap ilk aşaması ki bunu hayvanlar doğal olarak geçiyorlar. Sonraki B (proto reprasentation/ilk zihinsel temsil) aşamasıdır. O an bulunduğumuz çevrenin ilk olarak zihinsel imgesini oluştururuz. Bu aşama da hayvanlar tarafından aşılır. C aşamasında sınıflandırma test edilir. Bu aşamada kolayca geçilir. En tipik örnek sadece bir renk olan nesneleri toplayan kuşlardır. Cennet kuşları mavi nesneleri biraraya toplar. Değişik ötüşlerin farklı anlamlar içerdiğini bilmeleri gibi. Deneysel ortamda güvercinler, kadın erkek resimlerini ayırt edip sınıflandırabilirler. Aynı şekilde madeni paralar ile üzümleri sınıflandırıp doğru eşleştirebilirler. Dördüncü aşama olan D eksiksiz zihinsel imgeleme aşamasıdır. Artık zihinsel imgelemlerin dış uyarılarla ilişkisi yoktur. İmgelemlerle keyfi oynanabilir. Bu aşamaya ulaştığınızda üst biliş becerisine sahipsinizdir. Bu aşamayı test etmek için kullanılan deneyler ve sonuçlarını yorumlamak için Piaget’in çocuk gelişimi için geliştirdiği altı aşama kullanılır. Bu aşamaların dördüncüsünde şapkaların bir tanesinin altına yiyecek saklanır ve şapkalar hareket ettirilir, yerleri değiştirilir ve denekten yiyeceğin hangisinin altında olduğunu bilmesi istenir. Bu deneyde denek olan canlının ilk zihinsel imgelemi canlandırması ve akılda tutması gereklidir. İnsan bebekleri 12-18 ayda bu testi ve bu aşamayı geçerler. Bu, deneğin beşinci aşamaya geldiğini gösterir. İşte bu aşamaya ulaşan hayvanlar arasında güvercinler, saksağanlar, köpekler, kediler, kapuçin ve makak maymunları gibi bazı primatlar vardır. Piaget’nin altıncı aşamasında ise bu kez ödül gösterilmeden saklanır. Bu kez kaplardan birinin önüne bir perde konur. Ödül, deneğin görebileceği şekilde deneyci tarafından eline alınır, sonra elini kapatır ve ödülü perdenin arkasına götürür. Sonra bu elini perdenin arkasından çekip deneğe gösterip açar. Perdeyi çekip deneğin ödülün hangi kabın altında olduğunu bulması için beklenir. Başarılı olması için deneğin önce perdenin arkasında kalan kabın altına bakması gereklidir. Yapılan deneylerde bu aşamayı insansı maymunlar, jakolar (gri Afrika papağanı), cüce kargalar, saksağanlar ve Yeni Zelanda’da yaşayan bir papağan cinsi olan kealar geçebilmiştir. Çocuklar ise iki yaşından itibaren bu deneyi başarı ile geçebiliyorlar.
Hayvanlar ve mantıklı düşünme
Pekâlâ, mantık konusunu test edince nelere şahit oluyoruz? Bu konuyu araştırmak için yapılan tıkırdayan kutular testinde daha önce bu kutu seslerine koşullanmamış hayvanları kullanmışlardır. Tıkırdayan kutunun içi doludur. Boş kutu ise tıkırdamaz. Denek hayvanın bu çıkarımı yapması beklenir. Sonraki aşamada ise sadece boş kutu sallandığında dolu olanın diğeri olduğunu çıkarsaması gerekir. Bu basit ama etkili testi bugüne değin insansı büyük maymunları, jakolar, kakadular (Avustralya papağanları) ve kealar geçmiştir. Bu türler bize mantıklı düşünme (inferential reasoning/çıkarımsal akıl yürütme) becerisine sahip olduklarını göstermiştir. Biz ise bu testi üç yaşından itibaren geçebiliyoruz.
Yeni Kaledonya kargaları alete ulaşmak için alet kullanıyor
Kuyruksuz maymunları hariç tutarsak hayvanlar dünyasında alet kullanımının en önemli yıldızlarının başında kargagiller gelir. Bu ailenin en başarılı olanları ise Yeni Kaledonya kargalarıdır. Bu zeki canlılar, larvaları ağaç yarıklarından çıkarmak için dalları kullanırlar. Ancak bu dalları önce işlemden geçirirler, onları küçük tahta kancalar haline getirirler; böylece amaca daha uygun ve daha etkin aletler elde ederler. Bu kuşların alet kullanımında bir sonraki aşamaya geçtikleri yani meta-alet kullanabildikleri bilinmektedir. Yiyeceğe ulaşmak için kullanacakları aleti elde edebilmek için başka bir aleti kullanabiliyor ve onunla yiyeceğe ulaşacakları aleti elde edebiliyor, bu aletle de yiyeceğe ulaşabiliyorlar. Yeni Kaledonya kargalarının beyinleri kendilerinden daha iri olan tavukların beyinlerinden tam iki kat daha büyüktür. Toplumsal davranışın karmaşıklığı ile beyin büyüklüğü arasındaki korelasyon sadece memelilerde değil kuşlarda da izlenmektedir. Tavuk civcivleri 4 ay sonra anneden bağımsız hale gelir. 6. ayda ise artık olgundur. Kaledonya kargaları ise iki yaşında dahi hâlâ anne-babaya bağımlıdır. Uzun bir eğitim dönemi geçirirler ki memelilerde de olduğu gibi zeki olan tüm türlerde bunu görebiliyoruz.
Yiyeceğe ulaşmak için kullanacakları aleti elde edebilmek için başka bir aleti kullanabiliyor ve onunla yiyeceğe ulaşacakları aleti elde edebiliyor, bu aletle de yiyeceğe ulaşabiliyorlar.
“Kuş beyinli” demeden önce düşünün
Oxford’lu araştırmacı Lucy Aplin kuşlar dünyasında kültürün varlığını deneylerle de kanıtlamayı başarmıştır. Birkaç baştankara kuşunu yakalayıp onlara oldukça basit bir mekanizmayı kullanmayı öğretir. Bu düzenek, kuş onu birkaç kez gagaladıktan sonra açılan ve içinde yem olan bir kutucuktu. Daha sonra bu kutular dış çevrede bir yerlere yerleştirilir. İlk eğitim verilen baştankaralar da serbest bırakılır. Çok kısa süre sonra yani bir hafta geçtiğinde etraftaki diğer kuşların çoğunun bu yeni yöntemi öğrenmiş olduğu görülür. Bu araştırmanın sonuçları Nature isimli saygın bilim dergisinde yayımlandı. Bazı martı, balıkçıl türleri ve kargalar balıkları yiyecek parçalarıyla veya tüylerle tuzağa düşürüp avlarlar. Aşağıdaki videodan bir gece balıkçılının ekmek kullanarak nasıl balık yakaladığını görebilirsiniz:
Bu bağlantıdan ise bir leş kargasının bu işi nasıl yaptığını izleyebilirsiniz:
https://www.youtube.com/watch?v=NnP09YwQy_A.
Çayır baykuşları da karafatmaları inek gübresi kullanarak tuzağa düşürüp avlar. Avusturalya’da yaşayan siyah çaylaklar kamp yapanların ateşlerinden kenardaki bir yanı yanan odun parçalarını çalıp kısa mesafe ötedeki kuru çayırlığa bırakırlar. Kuru otlar tutuşup yanmaya başlayınca otlar arasında gizlenmiş tavşanlar panik içinde kaçışmaya başlarlar; sonrasında tavşanları avlamak tabii ki çaylaklar için artık çok kolaydır. Çaylakların daha önce gözlemlenmemiş olan bu davranışı, oldukça yakın dönemde ortaya çıkmış ve tür içinde yayılmıştır. Galapagos ağaçkakanımsı ispinozu gibi bazı kuşlar gagalarında tuttukları küçük dallarla yarıklardaki küçük böcekleri dışarıya çıkarır ve beslenirler. Kuşların zekâsına verilebilecek çok ama çok örnek var. Önerilen kaynaklarda ve o kaynakların önerdiklerinde çok daha fazlasını bulabilirsiniz. Demem o ki diğer insanların zekâsına hakaret etmeyin; oldu da es kaza ne yazık ki dilinize hâkim olamadınız, edecek oldunuz asla “kuş beyinli” demeyin. Önce uzun uzun düşünün. Saygılarımla.
Önerilen kaynaklar
1- De Waal F. “Hayvanların Ne Kadar Zeki Olduğunu Anlaya cak Kadar Zeki miyiz?”
Çev.: Ahmet Burak Kaya. Metis Bilim Yay. Kasım 2017.
2- James L. Gould, Carol Grant Gould. Hayvan Zihni Çeviri: Deniz Yurtören TÜBİTAK Popüler Bilim Kitapları 1. Basım, Nisan 2001.
3- Brensing K. “Hayvanların Gizemi” Çeviren: Esra Eren. Hep Kitap Yayınları. Birinci Basım. Aralık 2021 İstanbul.
4- Hood B. “Evcilleşmiş Beyin” Çev.: Aysun Arslan. YKY, 2.Basım, Şubat 2017.
5- Marian Stamp Dawkins. Hayvanların Sessiz Dünyası Çeviri: Füsun Baytok TÜBİTAK Popüler Bilim Kitapları 1. Basım, Haziran 1999, syf; 80-81
6-Göl İnsanları. Richard Leakey, Roger Lewin. Çeviri: Füsun Baytok Tübitak Yay. 1. Basım Ekim 1997. Sayfa 148
7- https://whyevolutionistrue.com/2015/12/10/crow-he-went-a-fishing/
