Uzayda yapay zekâ bilgisayarları: Çin’in yeni uzay hamlesi

Çin’in “Üç Cisim Hesaplama Takımyıldızı” projesi, yörünge veri merkezlerinin yeryüzü tabanlı bilişimin temelini zorladığı yeni bir dijital çağın başlangıcını işaret eden bir “oyun değiştirici”dir.

Osman Akın

Giriş: Gökyüzündeki yeni sınır

Çin, uzay ve yapay zekâ alanındaki gelişmeleri birleştirerek “Üç Cisim Hesaplama Takımyıldızı” projesiyle uzay tabanlı yapay zekâ süper bilgisayar takımyıldızı kuruyor. ADA Space ve Zhejiang Lab öncülüğündeki bu proje, veri işleme ve yapay zekâ hesaplamalarını doğrudan yörüngeye taşıyarak, uyduları akıllı işleme merkezlerine dönüştürmeyi hedefliyor. Projenin ilk adımı olarak, 14 Mayıs’ta veya bazı kaynaklara göre Mayıs 2025’te, Çin’in Jiuquan Uydu Fırlatma Merkezi’nden 12 uyduluk ilk küme fırlatıldı. Bu, planlanan 2.800 uyduluk devasa takımyıldızın başlangıcıdır ve Çin’i uzaydaki teknolojik rekabette öncü konumuna getirmektedir.

Uzaydaki beyinler: Teknoloji ve yetenekler

Çin’in uzay tabanlı süper bilgisayar takımyıldızının teknik özellikleri oldukça etkileyicidir. Başlangıçta fırlatılan her bir uydu, 8 milyar parametreli bir yapay zekâ modeliyle donatılmış olup, saniyede 744 tera işlem (TOPS) gerçekleştirebilmektedir. Bu 12 uydunun birleşik işlem gücü şimdiden saniyede 5 peta işleme (POPS) ulaşmaktadır. Projenin nihai hedefi ise, tam 2.800 uyduluk filoyla saniyede 1.000 POPS’luk inanılmaz bir işlem gücüne ulaşmaktır. Bu kapasite, ABD merkezli El Capitan süper bilgisayarının 1.72 POPS’luk gücünü gölgede bırakacaktır.

Sistemin yörüngede sorunsuz çalışmasını sağlayan temel teknolojiler arasında, uydular arasında saniyede 100 gigabit (Gbps) hıza kadar ultra yüksek hızlı iletişim sağlayan lazer bağlantılar ve her uydu başına 30 terabayt (TB) dağıtılmış yerleşik depolama bulunmaktadır. Bu özellikler, yeryüzü tabanlı altyapıya olan bağımlılığı en aza indirmek ve doğrudan uzayda düşük gecikmeli, yüksek verimli yapay zekâ hesaplaması yapmak için hayati öneme sahiptir. Proje, sadece daha fazla donanım fırlatmakla ilgili değil, aynı zamanda kolektif gücü bireysel uydu yeteneklerini çok aşan, dağıtılmış, ölçeklenebilir yapay zekâ hesaplaması için tasarlanmış bir “işbirlikçi işleme ağı” inşa etmekle ilgilidir.

Aşağıdaki tablo, Çin’in uzay tabanlı yapay zekâ süper bilgisayar projesinin mevcut ve hedeflenen teknik özelliklerini karşılaştırmaktadır.

Çin’in uzay tabanlı AI süper bilgisayarı: Teknik karşılaştırma

Neden uzay? Dünya’dan kopuşun avantajları

Hesaplama altyapısını uzaya taşımanın üç temel stratejik avantajı bulunmaktadır:

Bant genişliği sınırlamalarının aşılması: Yörüngedeki uzay araçlarından Dünya’ya iletilen ham veri miktarını kısıtlayan bant genişliği sorunları aşılmaktadır. Ham uydu verisinin %10’undan daha azı Dünya’ya ulaşabilmekteydi; yerleşik işleme bu darboğazı çözmektedir.

Enerji verimliliği: Uzayın soğuk vakumu, enerji yoğun hesaplamalar için doğal bir soğutma sistemi görevi görür, yeryüzü tabanlı veri merkezlerinin devasa klima sistemlerine olan ihtiyacı ortadan kaldırır. Güç güneş panellerinden sağlanır, karbon ayak izi ve Dünya’nın enerji şebekelerine bağımlılık azalır.

Afetlere karşı dayanıklılık: Sistemin yeryüzü tabanlı altyapıdan bağımsızlığı, doğal afetler veya siber saldırılar karşısında bile kesintisiz çalışmasına olanak tanır. Bu “uç bilişim” yeteneği, afet izleme, askeri istihbarat veya hızlı bilimsel keşif gibi zamana duyarlı senaryolar için hayati öneme sahiptir.

Uygulama alanları: Bilimden stratejiye

Bu uzay tabanlı süper hesaplama yeteneği, hem sivil hem de stratejik alanlarda geniş bir uygulama yelpazesine sahiptir:

Bilimsel keşifler: Uydular, gama ışını patlamaları gibi yüksek enerjili kozmik olayları incelemek için X-ışını polarizasyon dedektörleri gibi bilimsel enstrümanlar taşımaktadır.

Dünya gözlemi ve dijital ikiz modelleme: Gerçek zamanlı 3D dijital ikiz modelleme, afet izleme, şehir planlama ve sanal turizm gibi kullanımları desteklemektedir.

Küresel kapsam ve acil durum müdahalesi: Takımyıldızın 7/24 küresel kapsama alanı, istihbarat, navigasyon ve hızlı afet müdahalesi için idealdir.

Askeri ve ulusal güvenlik: Sistem, askeri düzeydeki yenilikler için iletişim, navigasyon ve Dünya gözleminde gelişmiş hassasiyet sunmaktadır. Yapay zekâ ile donatılmış uydular, yer desteği olmadan hareketli hedefleri gerçek zamanlı olarak otomatik olarak tanımlayabilir ve takip edebilir. “Savaş alanlarının” 3D modellerini gerçek zamanlı olarak oluşturma ve güncelleme yeteneği, stratejik faydasını vurgulamaktadır. Çin’in anti-uydu yapay zekâsı deneyleri de bildirilmiştir. Bu teknoloji, doğası gereği ikili kullanıma sahiptir ve barışçıl uzay keşfi ile stratejik askeri avantaj arasındaki çizgileri bulanıklaştırmaktadır.

Jeopolitik etkiler ve yeni uzay yarışı

Çin’in bu girişimi, başta Çin ve Amerika Birleşik Devletleri olmak üzere büyük küresel güçler arasındaki teknolojik ve jeopolitik rekabeti önemli ölçüde yoğunlaştırmaktadır. Çin’in yörüngeye yönelik hamlesi, süper bilgisayar yarışının “alanını değiştirmekte” ve “Çin’in uzayda tam spektrumlu hesaplama egemenliğine yönelik iddialı değişimini” işaret etmektedir. ABD’nin 2011’de NASA’nın Çin ile bilimsel işbirliğini yasaklayan “Wolf Değişikliği” sonrasında, Pekin’in “uzay güvenliğine odaklanarak kendi sistemlerini inşa etme çabalarını yoğunlaştırdığı” bu gelişmede önemli bir rol oynamıştır.

Çin bu özel takımyıldızda lider olsa da, diğer ülkeler de uzayda yapay zekâyı aktif olarak takip etmektedir:

Uzayda yapay zekâ girişimleri: Küresel manzara

ABD’nin “Altın Kubbe” savunma girişimini değerlendirmesi, Çin’in gelişen uzay yeteneklerine, özellikle de Kesirli Yörünge Bombardıman Sistemleri (FOBS) ve Hipersonik Süzülme Araçları (HGVs) gibi tehditlere doğrudan bir yanıt olarak sunulmaktadır. Bu, uzay tabanlı yapay zekâ süper bilgisayarlarının ulusal güvenlik ve stratejik caydırıcılıkla derinden iç içe olduğunu göstermektedir.

Zorluklar ve etik ikilemler

Uzayın sert ortamında yapay zekâ süper bilgisayarlarını konuşlandırmak ve yönetmek, önemli teknik ve etik zorlukları beraberinde getirmektedir.

Teknik zorluklar: Uzay, yoğun radyasyon, aşırı sıcaklık dalgalanmaları ve uzay çöpü tehdidi ile karakterize edilen son derece değişken bir ortamdır. Radyasyon, bilgisayar çiplerinde yıkıcı etkilere sahip olabilirken, aşırı sıcaklık değişimleri bileşenler üzerinde strese neden olabilir. Bu etkileri azaltmak için “radyasyona dayanıklı” (rad-hard) elektronikler ve yedeklilik gibi gelişmiş tasarım teknikleri geliştirilmektedir. Uzaydaki çipler, doğrudan insan müdahalesinin imkansızlığı nedeniyle “hataya dayanıklı” ve kendi kendini kurtarabilen şekilde tasarlanmalıdır.

Uzay çöpü ve çarpışma önleme: Ticari ve hükümet uydularının artan sayısı, çarpışma kazaları tehlikesini artırmakta ve yörünge çöpünü önemli ölçüde çoğaltmaktadır. Yapay zekâ algoritmaları, çöp yörüngelerini tahmin etmek ve uyduların çarpışma önleme manevralarını otonom olarak gerçekleştirmesini sağlamak için kritik öneme sahiptir.

Etik endişeler

• Güvenilirlik, önyargı ve açıklanabilirlik: Uzaydaki yapay zekâ sistemleri, öngörülemeyen ortamlarda güvenilirlik açısından kapsamlı bir şekilde test edilmelidir, çünkü arıza felaketle sonuçlanabilir. Yapay zekâ eğitim verilerindeki önyargı yanlış sonuçlara yol açabilir ve otonom kararların açıklanabilir olması hesap verebilirlik için önemlidir.
• Veri gizliliği ve gözetim: Yapay zekâ destekli uydular, büyük miktarda veri toplayabilir bu da gözetim yetenekleri ve veri gizliliğinin potansiyel ihlalleri hakkında endişeler doğurmaktadır.
• Askerileşme ve otonom sistemler: Yapay zekânın uzayda askeri amaçlarla kullanılmasına dair derin korkular bulunmaktadır, bu da dış uzayın barışçıl kullanımı ilkesiyle çelişebilir. Otonom yapay zekâ sistemlerinin karar alma süreçlerinde ne kadar yetkiye sahip olması gerektiği, kötüye kullanımı önlemek için tanımlanmış kurallar gerektiren büyük bir etik ikilemdir.

Uluslararası işbirliği ve düzenleme: Uzayda yapay zekânın karmaşıklıkları ve riskleri, standardizasyon, etik kullanım ve açık veri paylaşımını sağlamak için sağlam uluslararası işbirliğini zorunlu kılmaktadır. Birleşmiş Milletler Uzay İşleri Ofisi (UNOOSA) ve Uluslararası Telekomünikasyon Birliği (ITU) gibi kuruluşlar, sorumlu yapay zekâ kullanımı için çerçeveler oluşturmak üzere aktif olarak çalışmaktadır.

Sonuç: Uzaydaki geleceğimiz ve insanlığın sorumluluğu

Çin’in “Üç Cisim Hesaplama Takımyıldızı” projesi, yörünge veri merkezlerinin yeryüzü tabanlı bilişimin temelini zorladığı yeni bir dijital çağın başlangıcını işaret eden bir “oyun değiştirici”dir. Bu, bilimsel keşif, çevresel izleme, afet müdahalesi ve yeni nesil iletişim için muazzam fırsatlar sunarken aynı zamanda askerileşme, veri gizliliği ve uzay çöpü sorunlarının kötüleşmesi gibi önemli riskleri de beraberinde getirmektedir.

“Yapay zekâ devrimi artık sadece Dünya’da değil, yörüngede” gerçeği, bu yeni sınırı sorumlu bir şekilde yönetmek için küresel, işbirlikçi bir yaklaşıma acil ihtiyacı vurgulamaktadır. Çin’in girişimi, diğer ulusları bu alanda hızla ilerlemeye zorlamakta, küresel uzay tabanlı yapay zekâ yarışını hızlandırmaktadır. Bu nedenle, teknoloji düzenleyici çerçeveleri geride bırakmadan önce, “standardizasyon, etik kullanım ve açık veri paylaşımı” ve “endüstri çapında kurallar” oluşturmak için uluslararası işbirliğinin aciliyeti vurgulanmalıdır. Yörüngedeki hesaplama üstünlüğü, Dünya’daki önemli askeri avantajlara dönüşebilir, uluslararası istikrar için riskleri artırabilir.

Sonuç olarak, bu muazzam gücün çatışmayı tırmandırmak veya yeni güvenlik açıkları yaratmak yerine, kolektif iyilik için kullanılmasını sağlamak amacıyla barışçıl kullanım ve sürdürülebilirlik ilkeleriyle yönlendirilen sağlam etik çerçeveler ve sürekli yenilik çağrısı yapılmalıdır. İnsanlığın bu eşi benzeri görülmemiş uzay çağında yol alırken, yörünge yapay zekâ süper hesaplamasının faydalarının potansiyel tehlikelerinden daha ağır basmasını ve herkes için daha güvenli ve sürdürülebilir bir geleceğe katkıda bulunmasını sağlama konusunda ortak bir sorumluluğu bulunmaktadır.