Öyle anlaşılıyor ki Batılılaşma ve laiklik, Berkes’in üzerinde durduğu ve anlamaya çalıştığı en önemli sorunlar ve olaylardı.
Haz.: Batuhan Akgündüz
Amerikan sosyoloji geleneği arasında hüküm süren “amprik araştırma yöntemi”ni Türkiye’ye taşıyan ve yerleştiren sosyologlardan ve tarihçilerden birisi olan Niyazi Berkes, 21 Ekim 1908 tarihinde Kıbrıs’ın Lefkoşa şehrinde doğdu. İlk ve orta öğrenimini Lefkoşa’da tamamladı ve 1922 yılında İstanbul’a geldi. 1928’de İstanbul Erkek Lisesi’ni ve 1931’de ise İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Felsefe Şubesi’ni bitirdi. 1933 yılında Ankara Halkevi kitaplık memurluğunda bulundu. Ankara’da Halkevi Kütüphanesi Müdürlüğü bünyesinde, kütüphaneyi Cumhuriyet’in 10. yılına hazırlamakla görevlendirildi. Bu görevi sırasında, Halkevi ve Maarif Cemiyeti Başkanı olan Nafi Atuf Kansu’nun isteğiyle Maarif Cemiyeti’nin kurduğu ve yönettiği ortaokulun müdürlüğünü de yaptı. 1935’te mezun olduğu fakülteye sosyoloji asistanı olarak girdi; ancak aynı yıl içinde Milli Eğitim Bakanlığı tarafından yüksek tahsil için ABD’ye gönderildi ve 1939’a kadar Chicago Üniversitesi’nde sosyoloji eğitimi gördü. 1935-1939 yılları arasında “Felsefe ve İçtimaiyat Mecmuası”, “Siyasi İlimler Mecmuası” ve “Siyasal Bilgiler” adlı dergilerde yazılar yazdı. İlk yazıları Levy Bruhl, Henri Bergson ve Emile Durkheim’i eleştiri temelindeydi. Bununla birlikte Berkes, Amerikan ve Rus sosyolojisinin önde gelen temsilcilerinin yazılarını da Türkçeye çevirdi. Türkiye’ye döndükten sonra Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Felsefe Enstitüsü’ne sosyoloji doçenti olarak girdi. 1940’larda Ankara köylerinde gerçekleştirdiği sosyolojik tetkikler ile köylerdeki sosyal değişme olgusunu tahlil etmeye çalıştı. Bu çalışmaları ile Türk Devrimi’nin üst yapı kurumlarında gerçekleştirdiği radikal değişikliklerin kalıcı olmasının sosyal ve iktisadi hayattaki koşulları da değiştirebilmesine bağlı olduğu sonucuna vardı. 1941-1944 yılları arasında yayımlanan “Yurt ve Dünya” dergisinde, ağırlıklı olarak ırkçılık, Faşizm ve Kapitalizm karşıtı yazılar yazdı. Ayrıca Berkes, Türkiye’de bir bilim geleneğinin henüz oturmadığına dikkat çekti ve bunu başarmanın yolunun bilimi sorunlarımıza uyarlamaktan geçtiğini savundu.
“Yurt ve Dünya” dergisinde ağırlıklı olarak ele aldığı diğer bir konu Osmanlı Devleti’ndeki modernleşme adımları oldu. Bu çerçevede İbrahim Müteferrika, Namık Kemal ve Ziya Gökalp’i Batı, uygarlık, laiklik ve din-devlet ilişkilerine olan yaklaşımları bağlamında inceledi.
Berkes, 1948’de Pertev Naili Boratav, Behice Boran ve eşi Mediha Berkes ile birlikte görevinden uzaklaştırıldı. 1952’de Kanada’ya gitti ve McGill Üniversitesi’nde çalışmaya başladı. 1975’te emekli oldu ve ardından İngiltere’ye yerleşti.
Köy sosyolojisine yönelik ilk araştırmalardan birisi olarak görülen Bazı Ankara Köyleri Üzerinde Bir Araştırma (1942) adlı çalışmasında, 1940 yılından itibaren Ankara yakınlarında bulunan kimi köylerde yapmış olduğu gözlemlerin ilk sonuçlarını yayımladı. Bu çalışma sonraki birçok sosyolojik araştırmaya öncülük ve örneklik etti.
Buna karşın Niyazi Berkes, sosyolojik çalışmalarından ziyade The Development of Secularism in Turkey (1964) ve bunun geliştirilmiş ve Türkçe’ye aktarılmış hâli olan Türkiye’de Çağdaşlaşma (1973) adlı yapıtıyla tanındı. Toplumbilimsel bir çalışma olmaktan çok tarihbilimsel bir yorumsama denemesi olan Türkiye’de Çağdaşlaşma’nın temel gayesi, XIX. ve XX. yüzyılın ilk çeyreğindeki yenilenme ve çağdaşlaşma çabalarının geçirdiği aşamaları göstermek ve bu aşamaların, iç ve dış olayların zorunlu bir sonucu olmak üzere, ulusa dayalı laik bir cumhuriyet rejiminin oluşması doğrultusunda ilerlediğini kanıtlamaktı. Berkes’in burada kullandığı sosyolojik formasyona dayanan bakış yöntemi, Türk Tarihçiliği’ne yeni bir nefes getirmiş ve tarihsel olayların işleyişine ilişkin nedenselci anlayışın güçlenmesini sağlamıştı. Bilindiği üzere Berkes’in bu araştırması, sonraki tarih çalışmaları üzerinde çok etkili oldu ve aşağı yukarı aynı dönemi konu edinen Ahmet Hamdi Tanpınar’ın 19’uncu Asır Türk Edebiyatı Tarihi (1949), Tarık Zafer Tunaya’nın Türkiye’nin Siyasî Hayatında Batılılaşma Hareketleri (1960) ve Hilmi Ziya Ülken’in Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi (1966) adlı yapıtlarıyla birlikte yoğun bir biçimde ilgi gördü.
Öyle anlaşılıyor ki Batılılaşma ve laiklik, Berkes’in üzerinde durduğu ve anlamaya çalıştığı en önemli sorunlar ve olaylardı. 200 Yıldır Neden Bocalıyoruz? (1964), Batıcılık, Ulusçuluk ve Toplumsal Devrimler (1965), Türk Düşününde Batı Sorunu (1975), Atatürk ve Devrimleri (1982), Teokrasi ve Laiklik (1984) adlı kitaplarında da, daha ziyâde bu konularda yoğunlaşmış ve temel savlarını başka açılardan kanıtlamaya çalışmıştı.
Ayrıca Niyazi Berkes, Siyasi Partiler (1946), 100 Soruda Türkiye İktisat Tarihi (2 Cilt, 1969-1970), Arap Dünyasında İslâmiyet, Milliyetçilik ve Sosyalizm (1969) ve Asya Mektupları (1976) adlı yapıtları da yayımladı. Felsefe ve Toplumbilim Yazıları (1985) adlı çalışmasında ise “Unitarianizm ve Matbaa”, “Modern Türkiye’de Felsefenin Kısa Bir Tarihi”, “Türkiye’de Toplumbilimin Başlangıcı”, “Türkiye’de Ekonomik Düşünün Evrimi”, “Hüseyin Rahmi’nin Sosyal Görüşleri”, “Bilim Dünyasındaki Durumumuz”, “Batı Düşününde ve Türkiye Tarihinde Aydınlanma Kavramı” ve “Amerika Birleşik Devletleri’nde Toplumbilimin Öncüleri” gibi daha önce hiç işlenmemiş veya çok az işlenmiş olan konularda yazmış olduğu makalelerini bir araya getirdi.
Kaynakça
Altun, Fahrettin. “Niyazi Berkes ve Eserleri Hakkında”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, Cilt 2, Sayı 1, 2004, 439-474.
Dinçer, Hasan. “Nı̇yazı̇ Berkes’e Göre Kemalı̇zm ve Çağdaşlaşma”, Ankara Ünı̇versı̇tesı̇ Türk İnkılâp Tarı̇hı̇ Enstı̇tüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara, 2012.
Kumek, İbrahim. “Nı̇yazı̇ Berkes: Yaşamı, Eserlerı̇ ve Osmanlı-Türk Modernleşmesı̇ Üzerı̇ne Görüşlerı̇”, Akademik Düşünce Dergisi, Sayı: 4, Güz 2021, 107-124.
Yıldız, Aytaç. “Niyazi Berkes ve Türkiye’de Çağdaşlaşma’nın Gelişimi”, Sosyoloji Konferansları, No: 46, 2012, 1-33.
