Atıf Şengün’ün akademik çalışma alanını genlerin canlılık üzerine etkisi, dev kromozomlar ve antikanserojen maddeler olarak belirtmek mümkündür.
Haz: Harun Çakan
Atıf Şengün, 1915 yılında Denizli’nin Çal ilçesinde doğmuştur. Ailesiyle beraber, İzmir’in kurtuluşundan sonra bu şehre taşınmışlar ve Şengün ilk, orta ve lise eğitimini burada almıştır. 1932 yılında, Maarif Vekaleti’nin “Ecnebi Memleketlere Gönderilecek Talebe Hakkında Kanun” çerçevesinde yurt dışına gönderilecek lise mezunlarını belirleyen sınavda başarılı olarak Almanya’ya gönderilmiştir. 1939 yılında Berlin Üniversitesi, Tabii ve Riyazi İlimler (Doğa ve Matematik Bilimleri) Fakültesi’nden doktora unvanını almıştır. Bunun ardından Türkiye’ye dönen Atıf Şengün, İstanbul Vefa Lisesi’nde Biyoloji Öğretmenliği stajyerliğine atanmıştır.
1940 yılında Yedek Subay Okulu’na girmiş ve 3 yıl sonra terhis olmuştur. Askerliğinden sonra, 1943’te İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi Zooloji Enstitüsü’nde asistanlığa başlamıştır. Ertesi yıl kısa bir süreliğine Gazi Eğitim Enstitüsü’nde çalışmış olsa da İstanbul Üniversitesi’ndeki görevine geri dönmüştür. İlerleyen yıllarda ise burada doçent, profesör ve kürsü başkanı olmuştur. Atıf Şengün, emekli olduğu 1984 yılına kadar, çalışma hayatı süresince çeşitli idari görevler üstlenmiştir. 6 Ekim 2002’de vefat etmiştir.
Akademik çalışmaları
Atıf Şengün’ün akademik çalışma alanını genlerin canlılık üzerine etkisi, dev kromozomlar ve antikanserojen maddeler olarak belirtmek mümkündür. Ancak o, bunların yanı sıra Türkiye’de sitolojinin (hücre biliminin) kurucularındandır. 1954’te yazdığı ve Hücre ve Yapısı başlığını taşıyan kitabı, Curt Kosswig’in esere yazdığı önsözde belirttiğine göre, bu alanda Türkiye’de kaleme alınmış ilk ayrıntılı eserdir.
Şengün, Türkiye’de evrim konusu bağlamında ilkler arasında sayılabilecek kitaplar kaleme almıştır. Evolusiyon I. Evolusiyonun Ispat materyeli başlığıyla yayımlanmış olan kitaplardan ilki, birinci baskısını 1966, ikinci baskısını ise 1971 yılında yapmıştır. Evolusiyon II. Evolusiyona Sebep olan Faktörler başlıklı ikinci kitap ise 1969 yılında bir kez basılmıştır. Atıf Şengün, sonraki yıllarda da evrim konusunda yayınlar yapmayı sürdürmüştür.
1950’lilerden itibaren biyoloji eğitimi ile de ilgilenmiş olan Atıf Şengün, lise ve üniversitelere yönelik, yukarıda anılanların dışında çok sayıda ders kitabı kaleme almıştır. Bunlar arasında Curt Kosswig ile beraber yazdığı Genel Zooloji (1947), Curt Kosswig ve Suavi Yalvaç ile birlikte hazırladıkları ve Milli Eğitim Basımevi tarafından basılan Biyoloji. Lise Kitapları. (1951), Eczacılar için Genel Zooloji (Bölüm I) (1967) yer almaktadır.
Atıf Şengün’ün kaleme aldığı veya yazarları arasında yer aldığı diğer bazı Türkçe eserler ise şunlardır: Okul Laboratuvarlarında Kolayca Kullanılabilecek Sitolojik ve Histolojik bir Metod (1950), Mikroskop Satın Alırken ve Kullanırken Dikkat Edilecek Bazı Noktalar (1951), Bazı Hayvan Gruplarının Okullarda Laboratuvar için Saklanmalarını Sağlayacak Metodlar (1952), Elektron Mikroskobunun Biyologide Sağladığı ve Sağlıyacağı Faydalar (1952), Nuriye Güneyi ile beraber yazdıkları İstanbul Gündüz Kelebekleri (1968).
Bunların yanı sıra Atıf Şengün çok sayıda özgün araştırma da yayımlamıştır. Bunların çoğu yabancı dillerde yayımlanmış çalışmalardır. Bunlar arasında tek imzalı eserler olduğu gibi Curt Kosswig, Nuriye Güneyi, Adile Çevikbaş gibi meslektaşlarıyla ortak çalışmaları da bulunmaktadır.
Araştırmaları ve gerek özgün araştırma yayınları gerekse ders ve eğitime yardımcı olacak kitaplarının yanı sıra Atıf Şengün, akademik hayatı süresince çok sayıda öğrenci de yetiştirmiştir. Yirmiden fazla doktora tezine danışmanlık yapmış olan Şengün, sayının yüksekliğini, İstanbul Üniversitesi Radyobiyoloji Bölümü’nün yanı sıra Çekmece Nükleer Araştırma ve Eğitim Merkezi Radyobiyoloji Bölümü’nde de başkanlık yapması ve ayrıca KTÜ Orman Fakültesi’nde de çalışmasıyla açıklamaktadır. Bunun dışında, sadece küçük bir kısmın yükselebileceğini düşündüğünden başvuran hemen herkesin doktora yapmasına imkân sağlamış, yardımcı olmuştur. Doktora tez danışmanlığını üstlenerek yetiştirdiği öğrencileri ve tez konuları şunlardır: Neriman Akün – Chironomusların larva, pupa ve imagolarının Malpighi organlarındaki en küçük hücrelerinin morfolojik ve histolojik bakımdan incelenmesi (1966); Mete Erçelik – Evolusiyon merkezi Uludağ’ın Coleopter sistematiği ve bazı türlerin Ekolojisi (1969); Atilla Özalpan – Hidroazin Hidrat’ın doku kültüründe yetiştirilen memeli hücreleri üzerine morfolojik ve fizyolojik etkileri (1971); Dinçer Gülen – Kuzeybatı Anadolu sıcak su kaynaklarında rastlanan hayvanlar (1972); Esin Bölükbaşı – Çeşitli hücrelerde Sisteamin’in DNA, m- RNA ve Protein sentezine etkisi (1972); Emine Polar – Vicia faba’nın çeşitli gelişme safhalarındaki dokularında subcellüler çinko lokalizasyonu (1972); Ayşın Çotuk – Solucan ekstratının Sıçanda sarkom tipi tümör üzerine etkisi (1972); Ertan Üçer – Ürotonik asid’in doku kültürlerinde yetiştirilen sıçan embriyo ve L.strain hücrelerinde DNA, RNA ve Protein sentezine etkisi (1973); Çetin Algüneş – U. V. Mikrofilm ışınlamasının normal ve anormal bölünmeler yapan hücrelerde DNA sentezine etkisi (1973); Adile Çevikbaş – Kurbağa derisinin antimikrobik etkisi (1973), Yaşar Ünlü – Küçükçekmece Lagün gölünde Radyoekolojik Araştırmalar ve Değişik tuzluluk derecelerinin Midye’de (Mytilus galloprovincialis Lam.) Çinko-65 birikimi, dağılım ve kaybı üzerine olan etkileri (1974); Edip Tunçel – Benzidin’in doku kültüründe yetiştirilen memeli hücreleri üzerindeki morfolojik ve fizyolojik etkileri (1976); Yavuz Çotuk – Spodoptera littoralis (BOIS), populasyonunun kontrol altına alınmasında radyasyonla kısırlaştırılmış fertlerin önemi (1978); Selma Korkut – X-ışınlarının E vitamini noksan yiyeceklerle beslenen sıçanların karaciğer mitokondrilerindeki ATP ve sitokrom C oksidaz aktivitelerine etkisi (1978); Seyhun Topçuoğlu – Kaya balığında (Protherorhinus mormorathus Pall) Zn – 65 in birikimi, kaybı ve birikme deterjanların etkisi (1978); Turhan Ongun – Eğridir gölünün hidrolojisi ve biyolojisi üzerine araştırmalar (1978); Gülruh Ulakoğlu – U. V. mikrobim radyasyonunun normal ve anormal bölünmeler yapan hücrelerin nüklear ve nükleolar RNA sentezlerine etkisi (1979); Mustafa Özyurt – Zeytin suyunda üretilen (Aspergillus niger, suş M1) mikrobial proteinine bağlı P-32 nin sıçan iç organlarındaki dağılımı (1979); Betül Yurttaş – Zn – 65 in tatlı su kefalı Leusiscus cephalus’un çeşitli organlarında zamana bağlı dağılımı, yarı-ömür ve Cr 52 nin bu olaylar üzerine etkisi (1979); Tulay Engizek – Pb-210 (Radyum- D)un beyaz sıçan “albino Rattus norvegicus”un çeşitli organlarındaki zamana bağlı dağılımı, birikimi, atılımı, biyolojik yarı ömrü ve Ca 40’ın bu olaylara etkisi (1979); Mine Enginün – % 5 lik dekstroz çözeltisi içinde ışınlanmış ve ışınlanmamış DNA’nın, krotonik asid ile etkileşiminin dielektrik davranış tanımı (1980); Ahmet Karagüzel – Bir sazan türünde (Carassius auratus gibelio (BLOCH) Pb 210 un çeşitli organ ve dokularındaki zamana bağlı dağılımı, birikimi, atılımı, Pb in yarı ömrü ve Ca’un bu olaylar üzerindeki etkisi (1980); Arif Baysal – Bir sazan türünde (Carassius auratus gibelio (BLOCH) Se 75 in çeşitli organ ve dokularındaki zamana bağlı dağılımı, birikimi, atılımı, biyolojik yarı-ömrü ve Ca’un bu olaylar üzerindeki etkisi (1980); Nigar Şahin – Marthasterias glacialis hemolenfinin kalp üzerine etkisi (1980) ve Mustafa Rıdvanoğlu – Doku kültüründe yetiştirilen embriyonik fare fibroblast ve L-hücrelerinin DNA sentezi, nukleolus büyüklüğü ve sayısı ve nukleolus büyüklüğü oranları yönünden karşılaştırılması (1980).
Bu danışmanlıklardan biri Genel Zooloji Kürsüsü’nde, yirmi dördü ise Radyobiyoloji Kürsüsü’nde olmak üzere toplamda 25 tez çalışmasına danışmanlık yapmıştır.
Atıf Şengün, akademik hayatı boyunca yurtdışında çeşitli kurslara ve kongrelere de katılmış ayrıca Türkiye’de de çeşitli bilimsel etkinliklerin gerçekleştirilmesinde rol oynamıştır. Türkiye’de yapılmasında katkısı olduğu etkinliklerden biri 1964, diğeri de 1982 yılında yapılmış olan NATO kurslarıdır.
Atıf Şengün’ün doktora öğrencilerinden olan Prof. Dr. Dinçer Gülen ile Şengün’ün doktora jürisinde bulunduğu Prof. Dr. Orhan Küçüker, “Prof. Dr. M. Atıf Şengün (1915-2002) Hayatı ve Bilimsel Eserleri” başlıklı makalelerinde Atıf Şengün’ün Türk bilim hayatındaki yerini değerlendirirken şu ifadeleri kullanmışlardır: “Prof. Dr. Atıf ŞENGÜN, 1933 Üniversite Reformu’nun ülkemizde kalıcı olmasında emek sarfeden birçok isimsiz kahramanından birisiydi. Türkiye’de Zooloji bilim dalındaki çalışmaları, Radyobiyoloji’nin kurulması ve gelişmesindeki öncülüğü, biyologların mesleki sorunlarına her bilimsel platformda yaptığı konuşmalar ve yazdığı yazılarla sahip çıkışında titizlik, fikri takipi ile bir bilim adamı olarak Türk Zooloji tarihinde hak ettiği saygın yeri kazanmıştır.”[1]
İdari görevleri
Atıf Şengün’ün Türkiye’de bilimin gelişmesine katkısı, araştırma ve öğrenci yetiştirmekten ibaret olmamış, akademik hayatı boyunca çeşitli idari görevler de üstlenerek katkıda bulunmuştur.
Üstlendiği görevlerden bir tanesi 1960-1962 yılları arasında İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi dekanlık görevi olmuştur. Bu yıllarda Atıf Şengün, Prof. Dr. Fazıla Şevket Giz’in kendi isteğiyle Genel Zooloji Kürsü Başkanlığı’ndan ayrılması üzerine bu kürsünün başkanlığını üstlenmiştir. 1969’da Genel Zooloji Kürsü Başkanlığı’nı bırakmış ve kendisinin kurduğu Radyobiyoloji Kürsüsü Başkanı olmuştur. Aynı dönemde Fen Fakültesi Hidrobiyoloji Enstitüsü Direktörlüğü’nü de yürütmüştür.
1981 yılında yapılan kanuni düzenlemeler ile Üniversite’nin yapılanmasında değişikliklere gidilmiştir. Bunun sonrasında ise Atıf Şengün Biyoloji Bölümü, Genel Biyoloji Anabilim Dalı Başkanı olarak görevlendirilmiştir.
Atış Şengün ayrıca Çekmece Nükleer Araştırma ve Eğitim Merkezi’nde Radyobiyoloji Bölümü’nün kurulmasında da yer almıştır. Burada Bölüm Başkanlığı görevinde de bulunmuştur.
Atıf Şengün ayrıca TÜBİTAK’ın kuruluşunda da kurucu üye olarak yer almıştır.
Ödüller
Atıf Şengün, yaptığı çalışmaların sonucunda 1975 yılında TÜBİTAK Bilim Ödülü’nü almıştır. Bunun dışında 2002 yılında İstanbul Üniversitesi de, bilime olan katkılarından dolayı bir amfiye “Atıf Şengün” adını vermiştir. 30 Mayıs günü yapılan törene Atıf Şengün’ün kendisi de katılmıştır.
Kaynakça:
Ahmet Selçuk Özen, “Türkiye’de Cumhuriyetten Önce ve Sonra Zooloji”, Journal of Science and Technology of Dumlupınar University, 002, 2001, 1-10.
Dinçer Gülen ve Orhan Küçüker, “Prof. Dr. M. Atıf ŞENGÜN (1915-2002) Hayatı ve Bilimsel Eserleri”, Tıp Tarihi Araştırmaları, 13, 2005, 178-188.
İnan Kalaycıoğulları, Cumhuriyet Dönemi Türkiyes’sinde Bilim – II, Muhayyel Yayıncılık, İstanbul 2020.
Orhan Küçüker, Biyoloji Tarihi, Nobel Tıp Kitabevleri, İstanbul 2014.
[1] Dinçer Gülen ve Orhan Küçüker, “Prof. Dr. M. Atıf ŞENGÜN (1915-2002) Hayatı ve Bilimsel Eserleri”, Tıp Tarihi Araştırmaları, 13, 2005, 188.
