Bugünden itibaren, Cumhuriyet Dönemi’nde bilim ve teknoloji alanlarındaki önemli gelişmelerini hatırlatan 20 kısımlık kronolojik bir yazıya yer vereceğiz. Amacımız, bu başarı öyküsünü ana çizgileriyle betimlemek ve bundan sonraki araştırmalar için güvenilir bir kılavuz oluşturmaktır. [1]
Remzi Demir[2]
İnan Kalaycıoğulları[3]
1923 15 Temmuz-15 Ağustos tarihleri arasında Ankara’da bilim, eğitim ve kültür konularının ayrıntılı bir şekilde tartışıldığı bir bilim kurulu olan Heyet-i İlmiye toplandı.
1923 Cumhuriyet’in ilanından önce Türkiye’nin Avrupa’ya öğrenci göndermek konusundaki planı, 18 Ağustos tarihli hükümet programında şu sözlerle tarif edildi:
“Halkın talim ve terbiyesi için gece dersleri ve çırak mektepleri tesis olunacak, halk lisanı ile halkın ihtiyacına muvafık milli güzidelerin yetiştirilmesi için istidat ve kabiliyeti tebarüz eden ve ailesinin kudret-i maliyesi müsaid olmayan gençler orta ve yüksek mekteplerde suret-i mahsusada himaye ve muavenete mazhar olacakları gibi ihtisas peyda etmeleri için Avrupa’daki irfan mekteplerine gönderileceklerdir.”
1923 Türk Mühendisler Ocağı kuruldu.
1924 İstanbul’dan Ankara’ya deneme amaçlı olarak ilk kez bir yolcu uçağı seferi yapıldı. Junkers J-13 tipi bir uçak, dört yolcusuyla uçuşunu 3 saatte tamamladı.
1924 Eğitim sisteminde laikliği ve öğretim birliğini esas alan Tevhid-i Tedrisat (Öğretim Birliği) Kanunu 3 Mart’ta TBMM’de kabul edildi. Mektep-medrese ikiliğini ortadan kaldıran bu kanunla eğitim laik ve parasız, ilköğretim tüm Türkiye Cumhuriyeti vatandaşları için zorunlu hale getirildi. Yeni eğitim sistemi, Cumhuriyet ilke ve devrimlerini, laikliği, ulusal kimlik duygusunu benimsemiş öğrenciler yetiştirmeyi benimsiyordu.
1924 Cumhuriyet’in ilk yıllarında Türkiye’nin içinde bulunduğu toplumsal ve ekonomik koşullar nedeniyle yaygın bir hastalık olan veremin tedavisi için Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı’nın kurduğu ilk sanatoryum olan Heybeliada Sanatoryumu 15 Ağustos’ta hizmete girdi.
1924 Gölcük Tersanesi kuruldu.
1924 Türk Radyoloji Cemiyeti kuruldu.
1924 Zonguldak Yüksek Maden ve Sanayi Mühendis Mektebi açıldı.
1924 Atatürk, Samsun İstiklal Ticaret Mektebi’nde öğretmenlerin şerefine verilen çayda,
“Dünya’da her şey için, medeniyet için, hayat için, muvaffakiyet için en hakikî mürşit ilimdir, fendir. İlim ve fennin haricinde mürşit aramak gaflettir, cehalettir, dalalettir”
diyerek Cumhuriyet’in temellerinin bilime dayanacağını duyurdu.
1924 Telif ve Tercüme Heyeti kuruldu.
1924 Adana Bölge Pamuk Araştırma Enstitüsü kuruldu.
1924 Bilecik Deneme ve Üretme İstasyonu kuruldu.
1924 Rize Çay Araştırma Enstitüsü kuruldu.
1924 Dârü’l-Fünûn Fen Fakültesi Mecmuası, Eylül 1924’te yayımlanmaya başladı.
1924 Musiki Muallim Mektebi açıldı.
1924 Maarif Vekâleti, yurtdışına gönderilecek öğrencileri seçmek amacıyla Avrupa Konkuru adı verilen sınavlar düzenleme kararı aldı ve Ekim ayında Cumhuriyet’in birinci yıldönümü kutlama programı çerçevesinde ilk sınavı açtı. Sınav sonuçlarına göre, yurt dışında öğrenim görme başarısını kazanan 22 kişiden iki kişi Almanya’ya, diğerleri ise Fransa ve Belçika’ya gönderildiler. İlk gönderilen öğrenciler arasında Mahmut Cûda, Muhittin Sebati, Refik Epikman, Ulvi Cemal Erkin, Cezmi Rıfkı, Cemil Sena Ongun, Naci Ecer, Vildan Aşir Savaşır, Burhan Toprak, Ekrem Zeki Ün, Osman Horasanlı, Necip Fazıl Kısakürek, Sadi Irmak, Suad Hayri Ürgüplü, Cevad Dereli, Şeref Akdik, Ali Münip Karsan, Namdar Rahmi ve Necmi Bey gibi isimler yer alıyordu.
1924 Amerikalı eğitimci ve filozof John Dewey (1859-1952), bir eğitim programı hazırlanmasında yardımcı olması için Atatürk’ün daveti üzerine Türkiye’ye geldi.
1925 Türkiye’nin ilk popüler bilim dergisi olan Fen Âlemi piyasaya çıktı.
1925 Türkiye Tayyare Cemiyeti (Türk Hava Kurumu) kuruldu.
1925 Ankara’da Atatürk Orman Çiftliği’nin kurulmasına başlandı.
1925 Türkiye’nin en eski tıp dergisi olan Dirim, ilk defa “Tedavi Notları” adı altında Dr. Marko Elnaküve yönetiminde piyasaya çıktı.
1925 Baytar Mekteb-i Âlisi müderrislerinden Mehmet Halit Bey, koyun ve sığır sürülerinde görülen ve büyük telefata sebep olan kelebek hastalığına karşı hastalıklı hayvanları 24 saat içinde şifaya kavuşturan bir aşı elde etmeyi başardı.
1925 Alman Ticaret ve Sanayi Danışmanı Prof. Dr. Albert Kühne, meslekî eğitim konusunda danışmanlık yapmak üzere Türkiye’ye geldi.
1925 İlk Ulusal Tıp Kongresi toplandı ve uzmanlık derneklerinin kurulması için prensip kararı alındı.
1925 27 Eylül 1925 tarihli Bakanlar Kurulu kararıyla, Dârü’l-Fünûn’da temel bilimlerin gelişimini sağlamak amacıyla, bu bilimlerin kürsülerine ilaveten yüksek geometri, yüksek matematiksel analiz, tasarı geometri ve fiziksel kimya kürsülerinin açılmasına karar verildi ve genel fiziğin bir dalı olarak radyoaktivite konusunda eğitim verdirtmek amacıyla yabancı bir müderrisin getirtilmesi onaylandı.
1925 Dârü’l-Fünûn’a 7 Ekim’de bilimsel ve idari özerklik verildi.
1925 Ankara’da THK planör fabrikası kuruldu.
1925 Türk Antropoloji Enstitüsü faaliyete geçti.
1925 Ankara Etnografya Müzesi’nin temeli atıldı. Müze 1930’da ziyarete açıldı.
1925 Cumhuriyet’in ilk betonarme köprüsü Menderes Nehri üzerinde yapıldı.
1925 Ankara Hukuk Mektebi açıldı.
1925 Dârü’l-Fünûn’da İnkılâp Tarihi Kürsüsü ile bir İnkılâp Müzesi kurulması konusunda, Edebiyat Fakültesi Meclisi’nde karar alındı.
1925 Vecihi Hürkuş (1896-1969), tamamen bireysel çabalarıyla ilk Türk uçağı olan “Vecihi K VI”yı yapıp uçurdu.
1925 Türkiye’de meteorolojik çalışmaları yürütmek için dönemin hükümeti tarafından görevlendirilen Budapeşte Rasathanesi Şube Müdürü Prof. Antal Réthly (1879-1975), Tarım Bakanlığı’na bağlı olarak Rasadât-ı Cevviye (Meteoroloji Enstitüsü) ismi ile Ankara Etlik’te ilk meteoroloji istasyonunu faaliyete geçirdi.
1926 Dârü’l-Fünûn, Fen Fakültesi’ne Fransa’dan genç bir profesör ekibi getirtildi. Matematik için Mentere, fizik için Pierre Fleury (1894-1976), yeni kurulan fizikokimya için Marius Joseph Faillebin, zooloji için Raymond Hovasse (1895-1989) ve yine yeni kurulan elektromekanik için François Duscio (1905-1975) İstanbul’a geldi.
1926 Talim ve Terbiye Dairesi kuruldu.
1926 Türk Yüksek Mühendisleri Birliği kuruldu.
1926 Eskişehir’de uçak bakımı için bir tesis kuruldu.
1926 Türkiye’de ilk radyum tedavisi uygulandı.
1926 Ankara Çimento Fabrikası hizmete girdi.
1926 Alpullu ve Uşak şeker fabrikaları üretime başladı.
1926 Ortaöğretime öğretmen yetiştirmek üzere temel bilimleri kapsayan ilk yüksek okul, Ankara’da Gazi Terbiye Enstitüsü adıyla açıldı.
1926 “904 Sayılı Hayvan Islah Kanunu” yürürlüğe girdi.
1926 Türkiye’nin ilk otomatik telefon santrali 11 Eylül’de Ankara’da 2000 hatlık bir kapasite ile hizmete girdi.
1926 Eskişehir Zirai Araştırma Enstitüsü kuruldu.
1926 Adapazarı Zirai Araştırma Enstitüsü kuruldu.
1926 Başbakanlığa bağlı Merkezi İstatistik Dairesi kuruldu.
1926 Türkiye’de dört adet Tohum Islah İstasyonu açıldı.
1926 Soyvetler Birliği’nden davet edilen Prof. Dr. Michaliof’un öncülüğünde Türkiye’de “suni tohumlama” çalışmalarıyla reprodüksiyon araştırma ve uygulamaları başlatıldı.
1926 Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti ile Alman Junkers Flugzeugwerke GmbH arasında varılan bir anlaşma gereği 3.360.000 Türk Lirası sermayeli bir şirket olarak kurulan Kayseri’deki Tayyare, Otomobil ve Motor Türk Anonim Şirketi (TOMTAŞ) uçak fabrikası büyük bir törenle açıldı.
1927 Uzun dalga bandında yayın yapan iki radyo vericisi, Ankara ve İstanbul’da çalışmaya başladı.
1927 Ülkemizde ilk kez askerî amaçlarla telsiz haberleşmesi başlatıldı.
1927 Orta Anadolu Zirai Araştırma Enstitüsü kuruldu.
1927 Cumhuriyet Dönemi’nde ilk nüfus sayımı yapıldı. Bu sayımda Türkiye nüfusunun 13.650.000 olduğu tespit edildi.
1927 Kimya ve Sanayii Mecmuası, Ekim’de İstanbul’da yayımlanmaya başladı.
1927 Cumhuriyet Dönemi’nde ilk kimya araştırma yazısı, Hikmet Kemal Uluefe tarafından “Contribution to the knowledge of the fate of isopropyl alcohol in the human organism” başlığı ile Zeitschrift fuer Biochemie’de yayımlandı.
1927 Türkiye ve Almanya arasında yapılan görüşmelerden sonra varılan karar üzerine, Almanya’dan gelen ‘Olderbung Heyeti’, Ankara’da “Modern Ziraat Yüksek Kurulu Kurulması Raporu”nu hazırladı.
1927 Tekel Enstitüsü kuruldu.
1927 Batı’da yayımlanmış bir matematik kitabında araştırmalarına atıf alan ilk Türk matematikçisi Mehmet Nadir (doğumu 1856) yaşamını yitirdi.
1927 İstanbul Bakırköy Emraz-ı Akliye ve Asabiye Hastanesi (Bakırköy Ruh ve Sinir Hastalıkları Hastanesi) hizmete girdi.
1927 Türk Yüksek Mimarlar Derneği kuruldu.
1927 “Mühendislik ve Mimarlık Hakkında Kanun” kabul edildi.
1927 Atatürk, 15-20 Ekim tarihleri arasında Cumhuriyet Halk Partisi’nin İkinci Kongresi’nde otuz altı buçuk saat süren Nutuk’unda sözlerini şu şekilde tamamladı:
[1] Bu çalışma, Remzi Demir ve İnan Kalaycıoğulları’nın yayınladığı Tantalos’un Çocukları, Cumhuriyet Döneminde Bilim ve Tekniğe Genel Bir Bakış (Ankara, 2010) adlı eser temele alınarak hazırlanmıştır.
[2] Prof. Dr., Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Felsefe Bölümü, Bilim Tarihi Anabilim Dalı.
[3] Prof. Dr., Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Felsefe Bölümü, Bilim Tarihi Anabilim Dalı.
