Düşüncelerinden alıntılar ve yapıtlarından çeviriler yapılmış ve özellikle de Materyalistler arasında yaygın bir ilgiyle okunmuştu.
Meşhur Alman bilgini ve filozofu Ernst Haeckel (1834-1919), Osmanlı İmparatorluğu Dönemi’nde bazı Osmanlı Aydınları’nın da ilgisini çekmişti. Düşüncelerinden alıntılar ve yapıtlarından çeviriler yapılmış ve özellikle de Materyalistler arasında yaygın bir ilgiyle okunmuştu.
Meselâ Hoca Tahsin Efendi (1811-1881), Târîh-i Tekvîn Yâhûd Hilkat adlı eserinde Haeckel’in Monizm Öğretisi’nden esinlenerek bir “Kâinat Tarihi” yazmıştır. Bu konuda şu araştırmalardan yararlanılabilir:
Remzi Demir ve Bilal Yurtoğlu, “Unutulmuş Bir Osmanlı Düşünürü Hoca Tahsîn Efendi’nin Târîh-i Tekvîn Yâhûd Hilkat Adlı Eseri ve Haeckelci Evrimciliğin Türkiye’ye Girişi”, Nüsha, Yıl 1, Sayı 2, Ankara 2001, s. 166-196.
Hoca Tahsin, Târîh-i Tekvîn yâhûd Hilkat (Varoluş Tarihi veya Yaratılış), Hazırlayanlar: Remzi Demir, Bilal Yurtoğlu ve Ali Utku, Konya 2011.
Haeckel’in iki eseri de, Osmanlı Materyalistleri Baha Tevfik (1884-1914) ve Ahmed Nebil (Ölümü 1945) tarafından Türkçeye çevrilmiş ve yayımlanmıştır:
Ernst Haeckel, Vahdet-i Mevcûd, Bir Tabî‘at ‘Âliminin Dîni, Çevirenler: Baha Tevfik ve Ahmed Nebil, Hazırlayanlar: Remzi Demir, Bilal Yurtoğlu ve Ali Utku, Konya 2014.
Ernst Haeckel, İnsanın Menşei, Nesl-i Beşer, Çeviren: Ahmed Nebil, Hazırlayanlar: İnan Kalaycıoğulları ve Ali Utku, Konya 2015.
Bunların dışında, dönemin dergilerinde Haeckel ile ilgili bazı yayınlar da yapılmıştır:
H. Mehmed Şevket, “İslâmiyet Hakkında Ernst Haeckel’in Makalesine Reddiye”, Sekiz Kısım, Sebîlü’r-Reşad, 19 Nisan 1328-12 Temmuz 1328.
Bu makalenin başında yer alan açıklamaya göre, Yirminci Asırda Zekâ dergisinin 18 Mart 1328 (31 Mart 1912) tarihli ve 2 numaralı nüshasında Ernst Haeckel’in İslâmiyet hakkındaki bir mütalaası tercüme ve neşredilmiştir. Bu makale, buna cevaben yazılmıştır.
Ayrıca Haeckel’in Monizm Öğretisi doğrultusunda yazılmış Kâinatın Muammaları adlı eseri de, Baha Tevfik ve Arkadaşları tarafından çıkarılan Felsefe Mecmuası’nda 1910 tarihinde dizi-makale şeklinde yayımlanmaya başlanmıştır.
Çevirinin başında yer alan sayfada, eserin içeriği şöyle verilmiştir:
Birinci Bölüm: Kainatın Muammaları Nedir?; İkinci Bölüm: Vücudumuz Nasıl Teşekkül Eder?; Üçüncü Bölüm: Hayatımız Nedir?; Dördüncü Bölüm: Embriyolarımız Nedir?; Beşinci Bölüm: Dokumuz Nedir?; Altıncı Bölüm: Ruhun Doğası Nedir?; Yedinci Bölüm: Ruhun Dereceleri Nedir?; Sekizinci Bölüm: Ruhun Embriyosu Nedir?; Dokuzuncu Bölüm: Ruhun Kökeni Nedir?; Onuncu Bölüm: Ruhun Vicdanı; On Birinci Bölüm: Ruhun Ebediliği; On İkinci Bölüm: Madde Kanunu; On Üçüncü Bölüm: Kainatın Gelişim Tarihi; On Dördüncü Bölüm: Doğada Birlik; On Beşinci Bölüm: Tanrı ve Kainat; On Altıncı Bölüm: Bilim ve İnanç; On Yedinci Bölüm: Bilim ve Hıristiyanlık; On Sekizinci Bölüm: Monizm Dini; On Dokuzuncu Bölüm: Monizm Ahlâkı; Yirminci Bölüm: Kainatın Muammalarının Çözümü.[1]
Ancak bu çeviri girişimi, İkinci Bölüm içinde son bulmuştur.
Acaba bunun sebebi nedir?
Kitabın sonraki bölümlerinin ateşli tartışmalara yol açabileceği endişesi, bu girişimin kesintiye uğramasına sebep olmuş olabilir.
Kâinatın Muammaları, Cumhuriyet Dönemi’nde Ali Haydar Taner (1883-1956) tarafından yeniden ele alınmıştır; ancak “felsefe meseleleri ile meşgul olan lise talebesine mahsus olmak üzere” yalnız Birinci Bölümü çevrilmiş ve 1936 tarihinde basılmıştır! Çevirinin başındaki “Birkaç Söz”de Taner, aslında bunun sebebini üstü kapalı bir şekilde şöyle açıklamıştır:
“Haeckel, bu kitabını yirminci asrın başlangıcında, yeni Cihan Harbi’nden on beş yıl evvel neşretmişti. Müellif bu kitapla, mütehassıslara ve âlimlere değil, okur yazar geniş halk tabakasına hitap etmek istiyor.
Eser neşredildikten sonra, bunun leh ve aleyhinde birçok dedikodular oldu, gürültüler koptu. Bazıları eseri çok beğendiler. Kitap otuz kadar yabancı dile çevrildi. Eserin müellifine binlerce takdir mektupları geldi…
Fakat kitabın aleyhinde yapılan tenkitler de çok şiddetli ve acıdır.
Birinci olarak, birtakım âlimler, Haeckel’e kızdılar. Birtakım meselelerin âlimler arasında görüşülüp halline doğru gidilmeden, bunların avam halk arasına yayılmasını doğru bulmadılar.
İkinci olarak, dini-bütün Hıristiyanlar, papazlar, bu kitabın Hıristiyan dinini ve itikatlarını yıkacağından korktular ve eserin aleyhinde bulundular.
Üçüncü olarak bazı filozoflar, eseri şiddetle tenkit ettiler ve hatta müellifini ilmî sahtekârlık yapmış olmakla ittihama kadar vardılar.”[2]
Sonuç: Acaba, Kâinat’ın Muammaları’nın tam bir çevirisi için vakit çok mu geçtir?
[1] Baha Tevfik ve Arkadaşları, Felsefe Mecmûası, Hazırlayan: Abdullah Öztop, Konya 2016, s. 291-293.
[2] Ernst Haeckel, Kâinatın Muammaları, Çeviren: Ali Haydar Daner, İstanbul 1936, s. 7-8.
