İnsanlığın hayali bir gün başka bir gezegende yaşamak… Özellikle son yıllarda gezegenler arasında Mars, bu hayalin en güçlü adaylarından biri olarak karşımıza çıkmakta. Fakat her ne kadar başka bir gezegende varlık göstermek kulağa hoş gelse de orada varlık göstermek sadece gitmekle yetmiyor, temel yaşam ihtiyaçlarının özellikle de beslenmenin, sürdürülebilir bir şekilde sağlanması gerekiyor. Tam bu noktada akıllara cevaplanması zor bir soru geliyor “Mars’ta bitki yetiştirmek mümkün mü?”
Arş. Gör. Abdullah Atum
İnsanlığın hayali bir gün başka bir gezegende yaşamak… Özellikle son yıllarda gezegenler arasında Mars, bu hayalin en güçlü adaylarından biri olarak karşımıza çıkmakta. Fakat her ne kadar başka bir gezegende varlık göstermek kulağa hoş gelse de orada varlık göstermek sadece gitmekle yetmiyor, temel yaşam ihtiyaçlarının özellikle de beslenmenin, sürdürülebilir bir şekilde sağlanması gerekiyor. Tam bu noktada akıllara cevaplanması zor bir soru geliyor “Mars’ta bitki yetiştirmek mümkün mü?” Bu soruyu cevaplayabilmek için öncelikle bir bitkinin gelişmesi için gerekli şartlar nelerdir ona bakmamız gerekiyor, Mars ve genel olarak uzay bitki gelişimi için gereken şartları ne ölçü de sağlıyor?
Bitki gelişimi için gerekli temel şartlar
Işık: Fotosentez için gereklidir. Güneş ışığı ya da yapay ışık kaynakları da kullanılabilir.
Su: Hayati öneme sahiptir, topraktan ya da hidroponik sistemlerden (örneğin topraksız tarımdaki gibi) alınabilir.
Karbon dioksit (CO₂): Fotosentezin temel bileşenidir.
Besin maddeleri: Azot, fosfor, potasyum ve iz elementler gibi mineraller gereklidir.
Uygun sıcaklık: Bitki türüne göre değişmekle birlikte genellikle 18-25°C arası idealdir.
Yerçekimi: Kök gelişimi, su ve besin taşınımı için önemlidir. Bu şartlar dünyada çoğu zaman doğal olarak karşılanırken, Mars’ta ve özellikle uzayda bitki gelişimini kısıtlayıcı ciddi etkenler vardır.
Uzayda tarım: Mikrogravite ve uzay istasyonu deneyimleri
Dünya yörüngesindeki ISS (uluslararası uzay istasyonu)’de yapılan deneylerde, mikrogravitenin bitkiler üzerine etkileri incelendi ve görüldü ki mikrogravite ortamında bitkiler büyüyüp gelişebilmekte fakat kök gelişiminde ve yönlenmesinde bazı sorunlar gözlenmekte. Yer çekimi olmadığı zaman kökler “aşağıya” doğru uzanmak yerine rastgele yönlere büyümekteler. ISS’te yapılan birçok deneyde, bitkiler için ışık, su, sıcaklık ve besin kontrollü bir şekilde yapay olarak sağlanmakta. “Veggie” gibi modüllerde marul, buğday ve turp gibi bitkiler başarılı bir şekilde yetiştirildi. Bu sonuçlara göre uzayda bitki yetiştirmek mümkün gibi görünse de zorluklar devam etmektedir.
Bu sonuçlara göre uzayda bitki yetiştirmek mümkün gibi görünse de zorluklar devam etmektedir.
Mars ortamında bitki gelişimi: Karşılaşılan zorluklar
Mars’ın çevresel koşulları Dünya’ya kıyasla çok daha farklıdır. Örneğin;
Atmosfer: Mars atmosferi %95 karbondioksitten oluşmaktadır. Fakat atmosfer tabakası çok ince olduğu için basıncı Dünya’ya kıyasla %1 düzeyindedir. Bu düşük basınç suyun sıvı formda kalmasını zorlaştırmaktadır.
Sıcaklık: ortalama sıcaklık -60°C civarındadır gündüzleri bile donma noktası civarında seyredebilmektedir.
Radyasyon: Mars’ta manyetik alan ve kalın bir atmosfer mevcut olmadığından zararlı güneş ışınları ve kozmik radyasyon seviyeleri çok yüksek durumdadır.
Toprak: Mars toprağında; insan, bitki ve diğer canlılar için toksik bir kimyasal olan ClO₄⁻ (perklorat) %0,5-1 civarında bulunmaktadır. Ayrıca Mars toprağında organik madde ve mikroorganizma bulunmamaktadır.
Su: Mars’ta buz halinde su bulunmasına rağmen sıvı suya erişim ve kullanımı büyük bir mühendislik problemi olarak karşımıza çıkmaktadır.
Mars’ta tarım için önerilen çözümler
Mars’ta bitki yetiştirmek için bilim insanları çeşitli yöntemler üzerinde çalışmaktalar. Bunlar;
Kapalı sistemler: Bitkiler, kontrollü sera ortamlarında veya biyoreaktörlerde yetiştirilebilir. Sıcaklık, nem, ışık ve atmosfer basıncı bu ortamlarda optimize edilebilir.
Yapay ışık ve ısıtma: LED tabanlı aydınlatma ve ısıtıcılar ile fotosentez ve sıcaklık kontrolleri sağlanabilir.
Hidroponik ve aeroponik sistemler: Topraksız tarım yöntemleriyle, Mars toprak kaynaklı toksinler bertaraf edilebilirken, suyun geri dönüştürülmesi sağlanabilir.
Toprak iyileştirme: Toprağın yıkanarak toksik maddelerden arındırılması, Dünya’dan taşınacak organik maddeler ve mikroorganizmalarla verimliliğinin artırılması planlanıyor.
Radyasyon kalkanları: Sera sistemlerinin üstü, Mars toprağı ya da özel materyallerle kaplanarak radyasyon seviyesi azaltılabilir.
Güncel araştırmalar ve ilk başarılar
NASA ve ESA (Avrupa Uzay Ajansı), Mars’ta tarıma yönelik bazı prototip seralar geliştiriyor. Özellikle patates, marul ve arpa gibi “dayanıklı” türler üzerinde deneyler yürütülüyor. 2015’te NASA, Mars toprağına benzer koşullarda patates yetiştirmeyi başardı. Ayrıca Çin ve Rusya da kendi uzay tarımı deneylerini hızla artırmaktadır.
Mars’ta tarım, sadece teknolojik olarak değil, aynı zamanda biyolojik ve lojistik açıdan büyük bir mühendislik gerektiren iş.
Sonuç: Mars’ta tarım bilim kurgu mu, yakın gelecek mi?
Mars’ta tarım, sadece teknolojik olarak değil, aynı zamanda biyolojik ve lojistik açıdan büyük bir mühendislik gerektiren iş. Fakat ISS’teki başarılar ve laboratuvar ortamında elde edilen sonuçlar, Mars’ta tarımın imkansız olmadığını göstermektedir. İnsanlığın Mars’a kalıcı olarak yerleşebilmesi ve yaşamını sürdürebilmesi için “kendi kendine yetebilen” tarım sistemlerinin geliştirilmesi gerekmektedir. Bugün bilim kurgu gibi görünen bu hedef, belki de önümüzdeki birkaç on yıl içinde gerçeğe dönüşecek.
Kaynaklar
NASA. (2024, February 15). Growing plants in space. Erişim linki:https://www.nasa.gov/exploration-research-and-technology/growing-plants-in-space/
Wamelink, G. W. W., Frissel, J. Y., Krijnen, W. H. J., Verwoert, M. R., & Goedhart, P. W. (2014). Can plants grow on Mars and the Moon: A growth experiment on Mars and Moon soil simulants. PLoS ONE, 9(8), e103138. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0103138
Wheeler, R. M. (2017). Agriculture for space: People and places paving the way. Open Agriculture, 2(1), 14–32. https://doi.org/10.1515/opag-2017-0002
