Gençler protein istiyor. Tavuklar ve sığırlar beslenmek için proteine ihtiyaç duyuyor. Geleneksel yöntemlerle protein üretmek meşakkatli, pahalı ve iklim engeline takılıyor. Ön yargılarımızdan kurtulmak, proteinde dışa bağımlı olmak veya karar vermek için geç kalmak üzereyiz.
Mine Ataman
Yeşil devrim bitti, yeni devrimin yıldızı: Mikroplar
Uluslararası Gıda Bilgi Konseyi’nin araştırmasına göre, “Tüketiciler, 2022’de yüzde 59 olan protein tüketimlerini 2030’da yüzde 71’e çıkaracak.” 3 trilyon dolar olan küresel protein pazarının 2050’de 3,5 trilyon olması öngörülüyor. Artan yem fiyatları, iklim oynaklığı, istilacı türler hayvancılık/bitkisel kaynaklı protein pazarını zora sokuyor. Protein ekonomisinin geleceği biyoteknolojiye endeksli. Uzmanlara göre fermente proteinler 2050’ye kadar toplam protein pazarının yüzde 4’ünü oluşturacak ve gereken yatırım 250 milyar dolar.
Türümüz korkulu düşlerinde mışıl mışıl
Antroposenin yıldızı modern insan, gayri meşklerde türünün geleceğine yabancılaşmış durumda. Kafka’nın Gregor Samsa’sı “Bir sabah korkulu bir düşten uyanınca yatağının içinde kendini korkunç bir böcek olarak buldu.” metaforundaki değişimin bizatihi kendisi türümüzü sanal alemlerin sarhoşluğuyla uyuşturup dönüştürüyor. İpleri ele almak, değişimi yönlendirmek ve istikbalimizi tasarlamak zorundayız.
İpleri ele almak, değişimi yönlendirmek ve istikbalimizi tasarlamak zorundayız.
Romantik başlayan yeşil devrim
Borlaug, 1944’te Meksika’ya taşındığında ülkede tüketilen buğdayın yüzde 60’ı ithal ediliyordu. Hükümet dışa bağımlı olmak istemiyordu. Rockefeller Vakfı’ndan alınan bütçe ile Borlaug’dan, Buğday Araştırma ve Üretim Programına liderlik etmesini istendi. Ekip 20 yıl boyunca buğdayın hastalıklara direncini ve verimi artırmak için 20 yıl çalıştı, verim 6 katına çıkarıldı. ABD hükümeti, Hindistan ve Pakistan gibi nüfusu hızla artan yoksul ülkeleri beslemek için Borlaug’un buğdayını dünyaya “yeşil devrim” olarak ihraç etti, Borlaug da Nobel Barış ödülüne layık görüldü.
Gıda savaşları değil protein savaşları
Gençler protein istiyor. Tavuklar ve sığırlar beslenmek için proteine ihtiyaç duyuyor, geleneksel yöntemlerle protein üretmek meşakkatli, pahalı ve iklim engeline takılıyor. Ön yargılarımızdan kurtulmak veya proteinde dışa bağımlı olmak ve karar vermek için geç kalmak üzereyiz. Kozmetikten, farmokolojiye, gıdalardan hayvan yemi ve gübrelere kadar pek çok alanda kullanılan proteinlere ulaşmak artık çok daha zor.
Gençler ve gelecek protein istiyor
Sağlık bilinci yüksek genç tüketiciler, yüksek protein ve onksiyonel içeriklere sahip yenilikçi seçenekler istiyor. Proteinli kahveler, buzlu çaylar, limonata, cahai latte her biri için proteine ihtiyaç var. Yeni lezzet kombinasyonları bambaşka hayallerle örülü. McDonald’s’ın proteinli yeni içecekleri yeni konseptlerle geliyor. NCSolutions’a göre, “Z kuşağının yüzde 65’i milenyum kuşağının yüzde 57’si alkolsüz proteinli içecekler istiyor.” Kahve tedarikçisi Westrock, yüksek proteinli fonksiyonel içecekler tasarlıyor.
NCSolutions’a göre, “Z kuşağının yüzde 65’i milenyum kuşağının yüzde 57’si alkolsüz proteinli içecekler istiyor.”
Geleneksel protein kaynakları gezegeni yok ediyor
Geleneksel hayvan yemleri, ormansızlaştırmaya neden olurken çoğu zaman insan gıdası için gereken alandan çalıyor, çevresel sera gazı emisyonlarına neden oluyor. Hayvansal ve bitkisel protein kaynaklarına erişmek oldukça külfetli ve riskli. Böcek yemleri antik zamanlardan beri kullanılıyor, kültürden kültüre değişiyor. Biyoteknolojideki gelişmelerle böcek, mikrop gibi alternatif protein kaynakları tekrar gündemde.
Alternatif proteinler çok işlevsel
Kara asker sineği larvası unu, soya fasulyesi ve balık unu gibi geleneksel protein kaynaklarına göre daha uygun fiyatlı ve çevresel etkisi düşük. Araştırmalara göre kara sinekler, kümes hayvanlarının beslenmesinde yem verimliliği ve et kalitesini iyileştiriyor, domuzlarda aminoasit sindirilebilirliğini artırıyor, etin yumuşaklığını ve lezzetini olumlu etkiliyor. Mikroalgler, yüksek besin içerikleri ve hayvan yemlerinde çeşitli uygulamaları sayesinde dikkat çekici bir gıda. Lipid içeriğinin yüzde 30-50’si omega -3 yağ asitlerinden oluşması açısından çok kıymetli. Yüzde 60-70 protein barındırıyor. Domuzlara mikroalg takviyesi etteki omega 3 yağ asidini iyileştiriyor. Mikroalglerden yapılmış yemler sığırların metan gazını yüzde 70’e varan oranda azaltıyor.
Deniz yosunları; temel mineraller (iyot, selenyum ve çinko), A,D ve E vitaminleri açısından zengin prebiyotik ve antioksidan besinler. Ete lezzet, yumuşaklık ve duyusal çekicilik katıyor. Araştırmalara göre göre kümes hayvanlarında soya yerine böcek unu kullanmak büyüme performansını, yem verimliliğini ve et kalitesini iyileştiriyor.
Gıdaların besin değerini artıran teknolojiler
Fermente yan ürünler de hayvan beslenmesi için önemli. Fermantasyon süreçleri tarımsal kalıntıları son derece biyoaktif ve sindirilebilir yem bileşenlerine dönüştürerek hayvan beslenmesi için sürdürülebilir çözümler sunuyor. Baklagil ve tahıllarda bulunan ve besinlerin emilimini azaltan fitik asit fermantasyon teknolojileriyle azaltılıyor, protein içeriği yüzde 35 yükseltilebiliyor. Aktivist ve beslenme uzmanı Dilara Koçak’ın The GoodWild markası çeşitli fermantasyon teknolojileriyle gıdaların besin değerini yükseltiyor.
Daha güçlü tahıllar
Biyogüçlendirilmiş tahıllar, gıdaların besin içeriklerini artırmak için genetik veya tarımsal olarak geliştirilmiş ürünler olarak tanımlanabilir. Selenyum, çinko ve diğer temel bileşenler çeşitli biyoteknoloji yöntemleriyle artırılıyor, hayvan ve insan sağlığı açısından değerli gıdalara dönüştürülüyor. Monogastrik beslenme şekillerine yüzde 15 keten tohumu eklemek omega -3 birikimini artırıyor. Tarımsal sanayi atıkları, her gün binlerce ton atılan meyve kabukları, zeytin posası, turunçgil kabukları, üzüm posası, tahıl çıktısı gibi endüstriyel atıklar sürdürülebilir besin kaynaklarına dönüştürülüyor, döngüsel tarım sistemleri güçleniyor.
Yapay yemler uygun maliyetli
Alternatifler umut verici olsa da enerjiye ihtiyaçları var, entegre biyoreaktör gibi sistemler sayesinde enerji maliyeti düşürülerek, söz konusu ürünler ölçeklendirilebilir hayvan ve insan gıdası olarak kullanılabilir. Avrupa’da yapılan bir araştırmaya göre, çiftçilerin yüzde 67’si maliyet nedeniyle böcek ve mikroalg bazlı yemleri benimsemeye açık. AB Yeni Gıda Yönetmeliği, böcek unu ve yosun bazlı yemler gibi bileşenlerin onaylanması için geniş bir çerçevesi sunuyor.
Avrupa’da yapılan bir araştırmaya göre, çiftçilerin yüzde 67’si maliyet nedeniyle böcek ve mikroalg bazlı yemleri benimsemeye açık.
Dünyanın böcek fabrikaları
Macaristan’da iki tane böcek tesisi var, aylık 250 ton yüksek kaliteli protein unu, 50 ton yem ve 900 ton organik gübre üretiliyor. Amaç soya bağımlılığını azaltmak. Asya Gıda ve Yem Böcekleri Derneği tarafından düzenlenen “Dünyayı Besleyen Böcekler” konferansında, böcek çiftçiliği, kontrollü çevre tarımı, mantar yetiştiriciliği, karides ve balık yetiştiriciliği gibi alternatif yöntemler tartışıldı. Uzmanlara göre böcek üretimi gıda ve besin güvenliği için önemli. Böcekler ekosistem sağlığı için de önemli. Arabistan da mikroalg yetiştirerek 13 milyon tonluk hayvan yemi ithalatı bağımlılığını azaltmayı planlıyor. Hedefleri yılda 100 ton protein üreterek AB’nin ihtiyacının yüzde 20’sini sağlamak.
Petrolden protein üretmek
İranlı Kimia Life şirketi, petrol hammaddelerinden tek hücreli protein üretmek için bir teknoloji geliştirdi. Uzun süredir yem sıkıntısı çeken İran için çok önemli. Abadan Petrol Rafineri Şirketinde alev gazı tek hücreli proteine dönüştürülüyor. İran basınına göre bu keşif İran’ın gıda bağımsızlığını sağlayacak. Rus şirketi Biopractica, Kirov bölgesinde bir gaz protein üretim tesisi kurdu. Doğal gazdan mikrobiyal yem proteini üretiliyor.
Bill Gates de protein üretiyor
Melinda Gates Vakfı da kömürden elde edilen metanolün hayvan sektöründe kullanılmak üzere daha sürdürülebilir bir protein kaynağına dönüştürmeye yönelik çalışmalar yapıyor. Tek hücreli protein teknolojisi, balık unu ve soya fasulyesi unu için besin açısından zengin, düşük maliyetli bir alternatif. Bilim insanları kömür damarlarından hidrojen çıkarmaya, onu temiz metanol üretmeye ve ardından da hayvan yemlerinde kullanılmak üzere proteine dönüştürmeye odaklanıyor. Tek hücreli canlılardan elde edilen proteinler gıdanın geleceği için çığır açıcı.
Bilim insanları kömür damarlarından hidrojen çıkarmaya, onu temiz metanol üretmeye ve ardından da hayvan yemlerinde kullanılmak üzere proteine dönüştürmeye odaklanıyor.
Avrupa da böcekçi
Sadece Silikon Vadisi değil Singapur ve İngiltere’de yapay et/gıda startuplarına kucak açıyor, geleceği beslemek için kolları sıvıyor. İngiltere 2029’a kadar 20,5 milyar dolar değerinde olacak yapay beslenme pazarına hızlı girdi. Hükümet girişimlere destek ve kolaylaştırıcı düzenlemelerle ürün onaylarının önünü açıyor. İskoçya merkezli Oceanium, deniz yosunundan bitki bazlı et yapıyor. Naylor, dünyanın en az sevilen gıdası olan lahanadan, protein jel yumurta alternatifi, protein tozu, lahana lifi ve genel kullanım amaçlı bir umami şurubu üretiyor.
Lahana, soya gibi ürünlere kıyasla daha dayanıklı, farklı iklim koşullarına uyumlu ve dönüm başına yüksek biyokütlesiyle gıdanın kırmızı halısına layık namzetlerden. Quron, İngiltere protein pazarının yüzde 40’ına hâkim, mantarların feramantasyonundan koca bir gıda devi yarattı. Mikonos, mantarlardan peynir yapıyor, biyoeknoloji yöntemleri takdire şayan. Şirket geleneksel Fransız peynirlerine tat ve dokusunu veren bakterilerin, yıllarca beklemeden eşeysiz klonlanmayla üretilmesini sağladı.
BuTM, bitki bazlı köfte ve kıyma üretiyor. Nova Farina, çevre dostu gıdalar için bölgesel tarım mirasını kullanıyor. Bezelye, bakla fasulyesi proteini uzmanlık alanlarından. Protein pazarı kuşkusuz sadece protein üretmeye odaklanıyor. HücreRev, fermente proteinler için enzim girdileri oluşturma konusunda uzman.
İngiltere alternatifte lider olmak istiyor
İngiltere alternatif protein pazarının lideri olmak için sağlıklı işleyen bir inovasyon altyapısı, üniversite özel sektör işbirliği ortamı yaratıyor. İngiltere İnovasyon ajansı UK, İngiltere böcek endüstrisindeki düzenleyici engelleri hafifletmek için yeni bir projeye bağış yaptı. İngiltere böcek sektörü, organik atıkları hayvan yemi, gübre ve yağ gibi ürrülere dönüştüyor. Ancak ülkede katı yasal düzenlemeler var. Belediye gıda atıklarıyla beslenen kara sinek larvaları test ederek DEFRA ile sonuçları paylaşacak. İngiltere’nin tarım gıda konusunda etkin aktörleri, “İklim kaynaklı riskler açısından potansiyel kıtlık riskine ve İngiltere’nin iklim kaynaklı gıda güvensizliğine dair.” adlı bir mektup yayınladı. Hükümet iklimden en çok etkilenecek ülkelerden biri olan İngiltere için alternatif protein ve gıda kaynaklarını tüm dünyadan daha fazla önemsiyor, riski yönetmeye çalışıyor. Sadece İngiltere değil Singapur, İsrail, ABD, Kanada, Danimarka da öncü ülkelerden.
Brezilya’nın böcekleri
Sürdürülebilir hayvan yeminin geleceği çimlerde değil böcek proteinlerinde. Brezilya kahve, sığır eti ve soya yanında böcek üretimiyle de biyoekonomiyi büyütüyor. Sao Paulo’da bulunan Cyns, hayvan yemlerinde kullanılacak proteinler için böcek yetiştiriyor. Fortune 500 şirketlerinden Sumitomo, Cyns girişimine yatırım yaptı, böcek proteinine olan güveni ortaya koydu. Daha fazla sığır proteini için ekolojik kriz büyüyor. Üstüne hayvanlar, yemlerdeki proteinin sadece yüzde 1,9’unu hayvansal ürüne dönüştürülebiliyor. Endüstri, hayvanlar için yeni protein türleri üretmek zorunda. Kara sinek larvalarında yüzde 53 protein var. Sadece sığırlar değil evcil hayvan mamalarında da yıllık yüzde 5,6’lık bir büyüme var.
Kara sinek uygarlığı ile ekolojik restorasyon
Kara sinekler geleceğin ücretsiz protein askerleri, organik atıklar, tarım atıkları, kanalizasyon gibi pek çok atığı yiyip değere dönüştürüyor. Böcek metabolizması, düşük değerli atıkları paha biçilemez bileşiklere dönüştürüyor. Brezilya’nın 27 milyar doları aşan yem pazarı dünyanın en büyük sığır eti ihracatçısı. Soya fasulyesi dünyadaki hayvan yeminin yüzde 70’ini karşılıyor. Soya giderek daha toksik bir ürün haline geliyor, çiftçiler yüksek karlı soya için biyoçeşitliliği yok edip ormansızlaştırmaya neden oluyorlar. Ölçeklendirilmiş böcek yemi dünya çapında gıda tedarik zincirinin ekolojik etkilerini azaltabilir. Küresel gıda değer zinciri, çeşitlendirilmiş besin kaynaklarıyla ekolojik restorasyon için inovasyona odaklanıyor.
Soya fasulyesine alternatif: Tek hücreli proteinler
Norveç, mikrolalgleri araştırırken Rusya yeniden biyoprotein üretimini canlandırmaya çalışıyor. Cervicorn Consulting’e göre, “546 milyar dolar olan küresel biyoteknoloji pazarının 2033’de 3,54 trilyon dolar olması öngörülüyor. Liderliğin 1,470 milyar dolar ile ABD’de olması öngörülüyor. AB’nin payının yüzde 28, Asya Pasifik’in payının da yüzde 23 olması öngörülüyor.’’ 2023’de biyoteknoloji Ar-Ge harcamaları 1,57 milyar doları aştı. Singapur, Hindistan, Çin, Japonya gibi Asya Pasifik ülkeler biyoteknoloji pazarının en hızlı büyüyen merkezleri.
Nanobiyoteknoloji, doku mühendisliği, DNA dizilimi, fermantasyon gibi teknolojiler; başta sağlık olmak üzere tarım/gıda, çevre dostu plastikler, biyoyakıt gibi alternatif alanda çözümler üretmek için inovasyon yapıyor. Hindistan çalışkan insan sermayesi, destekleyici hükümet politikalarıyla en hızlı büyüyen pazarlardan, biyoekonomi yatırımları yıllık yüzde 400 artıyor. Bir tarafta artan biyoteknoloji yatırımları ve inovasyon varken diğer tarafta etik endişeler pazarın daha da hızlı gelişmesini engelliyor. Biyoyakıtların 2050’ye kadar yakıt ihtiyacının yüzde 25’ini karşılaması öngörülüyor. Biyoyakıt için mikroorganizmalar ve genetiği değiştirilmiş organizmalar ücretsiz askerler olarak antroposenin modern köleleri olmaya aday.
Nanobiyoteknoloji, doku mühendisliği, DNA dizilimi, fermantasyon gibi teknolojiler; başta sağlık olmak üzere tarım/gıda, çevre dostu plastikler, biyoyakıt gibi alternatif alanda çözümler üretmek için inovasyon yapıyor.
Türkiye’nin biyoteknoloji pazarı
Türkiye’nin biyoteknoloji pazarının 2032’ye kadar 28 milyar dolara ulaşması öngörülüyor. ABD Tarım Bakanlığı’nın 2024 Tarımsal Biyoteknoloji Raporuna göre, “Türkiye’nin biyogüvenlik Yasası ithalatı tehdit ediyor, tarımsal gıda sektörüne mali yük getiriyor. GE onay sayısı sadece 36’da sabitlenmiş durumda yalnızca yemlerde kullanılabiliyor. Biyoteknolojiye ilişkin kamuoyu hassasiyeti biyoteknoloji yasasında revizyonlar yapılmasını zorlaştırıyor.”
Türümüz 10 milyar olduğunda onu kim besleyecek? Malthus Teoremine göre, gezegen kaynaklarıyla insanlığı doyurmak mümkün değil. Antik zamanlarda Afrika kıtasında açlıktan kendi yavrusunu yiyen türümüz şimdilerde teknoloji nimetleriyle hem kendi hem de soyunun devamını doyurabilir. Ya tüm nimetler yok olursa?
Mikropları besleyen biyoteknoloji
Küresel biyoteknoloji endüstrisi, kişiselleştirilmiş tıp, yapay zekâ entegrasyonu, iklim felaketi kaynaklı tarımsal kayıp/gıda güvensizliği, çevre dostu malzeme gibi etmen/ihtiyaç ve yönelimler nedeniyle hızlı bir büyüme ivmesi yakalamış durumda.
Rengarenk biyoteknolojiler
Mavi/deniz biyoteknolojisi, deniz kaynaklarıyla yeni bileşikler yaratmak için muazzam bir potansiyeler sahip; deniz çayırları, alglerle yaratılan alg uygarlığı, istilacı deniz türleri, kabukluların kabuklarından elde edilen biyoplastikler her biri geleceği doyurabilir. Gri biyoteknoloji, atık yönetiminden, ekosistem restorasyonuna pek çok başlığa odaklanıyor. Kırmızı biyoteknoloji, gen terapileri, biyofarmasötikler tıp ve sağlık sektöründeki yeniliklere odaklanıyor. Sektörde Astra Zeneca, Pfizer, BiyonTech, Sanofi gibi küresel devler yanında startuplar da farklı teknoloji ve materyal kullanımlarıyla çığır açıcı gelişmelerin fitilini ateşliyor. Hali hazırda biyo-eczacılık biyoteknoloji pazarının en büyük payına sahip, doku mühendisliği giderek hız kazanıyor. İmplantlar, protezler gibi biyomalzemeler, hücre biyolojisi, biyomedikal mühendislik ve transplantasyon gibi alanları içerisinde barındırıyor.
Biyoteknoloji trendleri
CRISPR, tıpta ve tarımda çığır açmaya devam ediyor. Yapay zekâ, dijital ikizler gibi teknolojilerin sağladığı hız ve maliyet kontrolü gibi avantajlar biyoteknolojideki adımları hızlandırıyor. Hassas tıp ile hassas tarım benzer hızda ilerliyor.
Trump hükümeti pek çok fonu kesmesine kıyasla biyoteknoloji yatırımları özel sektör desteğiyle hıza kazanmaya devam ediyor. Boston, San Francisco, San Diego ABD’de biyoteknoloji inovasyonunun merkezleri. İsviçre’de Basel, İngiltere Cambridge, Almanya Münih, Hollanda’da Leiden, Danimarka’da Kopenhag, Çin’de Şanghay, Singapur, Hindistan, Tayland Asya Pasifik’teki önemli biyoteknoloji alanlarından. Yeni bir rapora göre, küresel CRSIPR ve Cas gen pazarı 3,3 milyar dolardan 2030’da 24,6 milyar dolara ulaşması bekleniyor.
Yeni bir rapora göre, küresel CRSIPR ve Cas gen pazarı 3,3 milyar dolardan 2030’da 24,6 milyar dolara ulaşması bekleniyor.
GLP-1 ilaçları tüm dünyada gıda satın almalarını yüzde 17 düşürüyor. Diyabet ilaçlarındaki her türden gelişme beslenme kültürü ve gıda bileşenlerinden beklentiyi farklılaştırıyor. ABD’de şimdiden pek çok şirket ambalajlarını, gramajlarını ve içeriğini değiştirdi. ABD Sağlık ve İnsan Hizmetleri Bakanı Robert F. Kennedy, esrar ve psikedeliklerin yasallaştırılmasını savunuyor, FDA onay sürecine sıcak bakıyor. Biyoteknoloji için yeni fırsatlar barındıran gelişme.
Velhasıl, protein kaynakları arttıkça gıda savaşları azalıyor, gıda bir sorun olmaktan çıkıyor. Tek sorun yerli ve milli olana yatırım yapıp yapmadığımız, mevzuyu bilimle tartışıp tartışmadığımız, gerisi lafıgüzaf.
