Yapay Zekâ’ya psikoloji bilimi, ruh sağlığı da entegre olacak mı? Oldu mu? Olmalı mı? Evet ama nasıl?
Yapay Zekâ, bilgisayar sistemlerinin insan yeteneklerini kazanmasını sağlayan bir teknoloji dalıdır. Navigasyon, haritalama, cover müzik besteleme, sürücüsüz otomobiller, Siri ve Alexa gibi kişisel asistanlar en basit örneklerden bazılarıdır. Yeni bir habere göre siyasette de bakanlık olarak yerini almaya başlamış, en iyi kararları alabilmek için. Yapay Zekâyla ‘tarih tekerrürden ibaret’ sözü bu gidişle ortadan kalkacak gibi.
Peki ya bu dijital platforma psikoloji, ruh sağlığı da entegre olacak mı? Oldu mu? Olmalı mı? Evet ama NASIL?
Psikoloji insan davranışlarını anlamak üzerine gelişen bir bilim dalıdır. Köklerini felsefeden alırken bugün nöroloji ve biyolojiyle birlikte multidisipliner çalışmaya devam etmektedir. Psikoloji tarihine bakıldığında özellikle 1. Dünya Savaşı’ndan sonra psikolog ve psikolojik testlere ihtiyaç artmıştır. Bu durum psikolojinin, giderek değişen dünyada, insanların ihtiyaçlarına göre şekillendiğini göstermiştir.
Günümüze bakıldığında bilgisayar çağından Yapay Zekâ teknolojisine geçilmeye başlandığını görüyoruz. Buna yönelten ihtiyaç belki de zaman oldu. Uzun zamandır bilgi çağındayız ve internetin yaygınlaşmasıyla bilgiye erişim kolaylaştı, ancak o bilgiye ulaşım beraberinde zaman yönetiminin ötesine geçti. Artık istenilen çalışma ve analizler için dünya bilgi düzeyine erişilip yeni bilgiyi bulabilmek için zaman yönetilemez yapıya dönüştü.
Bu noktada Yapay Zekâ’dan yararlanmak, anda olmayı sağlayıp zamanın ötesine taşıyabilen tek araç oldu. Bulunduğun zamanın kıymetini bilmek, onu en iyi şekilde değerlendirmekle başlar. Yapay Zekâ programlarıyla geliştirilen uygulamalar, psikoloji biliminin tüm alanlarına anında erişim sağlama kolaylığı sunmaktadır. Yapay Zekâ programları aracılığıyla büyük veri setleri analiz edilebilir, anlamlı sonuçlar çıkarıp daha geçerli ve güvenilir araştırmalar ortaya koyulabilir. Klinik verilerle psikiyatrik bozuklukların erken teşhis,, tedavisi ve koruyuculuğa yönelik programlar geliştirilebilir.
Terapi ve danışmanlık alanında özellikle pandemiyle birlikte online, görüntülü ve yazılı danışmanlık hizmet seçenekleri artmıştı. İçeriğinde etik, gizlilik, riskli durumlardaki acil müdahaleler gibi pek çok psikoloji hassasiyet alanlarında özenle hazırlanarak, Yapay Zekâ programlarıyla uygun ücretli veya ücretsiz, sınırlı konularda danışmanlık alınabilecek programlar geliştirilebilir. Yeni doğandan geriatriye tüm yaşlarda nöropsikososyal değişimlere uyum sağlamak, günlük yaşamı iş ve çevre koşullarını iyileştirmek, kişinin psikolojik iyilik halini yükseltip dayanıklılığını arttıracaktır. Yapay Zekâ programlarıyla öğrenme mekanizmaları kişiye özgü analiz edilip yine kişiye özgü zihinsel gelişim programları geliştirilebilir. Diğer deyişle ruh sağlığını koruma, geliştirme ve psikolojik bozuklukları iyileştirme üzerine pek çok yararlı, ücretsiz, erişilebilir, kolay, kişiye özgü programlarla ‘sağlığın hep seninle’ olabilir.
Psikoterapi bilimi de son yıllarda tek bir terapi ekolünün ötesine geçerek kişiye özgü etkili terapi teknikleriyle zenginleştirilmiş bütüncül psikoterapiye yönelmiştir. Yapay Zekâ aracılığıyla kişiye özgü tüm bilgileri analiz ederek ve kişiye özgü terapi programı oluşturarak daha kısa sürede daha etkili psikolojik iyilik halinin yükselmesi sağlanabilir. Ya da hangi terapi türüne ne kadar iyi yanıt vereceğini tahmin edebilir ve terapi planını buna göre ayarlayabilir. Bu durum, ruh sağlığı hizmetlerinde önemli bir değişiklik sağlamaktadır. Metin, ses ve görüntü analizi gibi yöntemlerle insan duygularını tanıyabilir. Örneğin duygu durum analizi, sosyal medya paylaşımlarından veya terapi oturumlarından elde edilen verileri kullanarak bireylerin duygusal durumlarını belirleyebilir. Örneğin, bir terapi oturumu sırasında yapılan ses kayıtları, makine öğrenimi algoritmaları tarafından analiz edilerek hastanın duygusal durumu hakkında değerli bilgiler elde edilebilir. Bireylerin terapiye yanıtını ve ihtiyaçlarını belirlemek için büyük miktarda veriyi analiz edebilir. Bu, terapi süreçlerini kişiselleştirmek ve her bireyin ihtiyaçlarına uygun çözümler sunmak için kullanılabilir. Terapi oturumlarının etkinliğini artırmak için geri bildirim sağlayabilir. Terapi oturumları sırasında konuşmaları analiz ederek, terapistlere ve hastalara daha iyi bir anlayış sağlar ve terapi sürecini optimize edebilir. Terapi sürecinde bireyler çoğu zaman sürecin kısa süreli ve uzun süreli etkilerinin nasıl olduğunu bilmek isterler. Bu bilinmezliğin bilinir hale gelmesi Yapay Zekâ aracılığıyla kolaylaşmaktadır.
İntihar veya başkasına zarar verme dürtüsü geldiğinde, terapist veya hastaneye erişim olmadığında Yapay Zekâ programlarıyla kişi, duygu ve dürtülerine acil müdahaleyi yapıp en kısa sürede psikiyatri uzmanlarına gidiyor olabilir. En derin ve zorlayıcı duygulardan biri yalnızlık hissidir. Yalnızlık hissi kalabalıklar içindeyken de hissedilebilir ve genelde ifade edilmez. Yalnız hissedildiğinde kişinin ‘hiçten iyidir’ diyerek Yapay Zekâ programlarıyla bunun insana özgü bir duygu olduğunu hatırlayıp, zaman zaman hissedilse de hissetmediği günleri hatırlaması, beynin kayıt bölümündeki anılarına doğru sorularla ulaşabilmesi ve önceden kayıt aldığı pozitif duygular, alışkanlıklar, anıları hatırlamasına yardımcı olunabilir. Tedavi ve terapi sürecini takip etmek ve gerektiğinde gerekli düzenlemelerin zaman geçirilmeden yapılabilmesi için geri bildirim sağlar.
Nasıl ki kalp atışı nabız hızı anlık takip edilebiliyor, kişinin de ruh durumu ve duygu durumu anlık olarak izlenebilir, nörolojik, bilişsel, fizyolojik ve psikolojik ihtiyaçlarına yönelik daha güvenilir ve somut bilgilerle kişiye özgü çalışmalar gerçekleştirilebilir. Günümüzdeki teknolojinin fazla kullanılmasının da yol açtığı pek çok nörolojik hastalık bulunmaktadır. Bu hastalıkların kalıcı ve total iyileştirici yöntemleri üzerine halen çalışmalar devam etmektedir. MS ve demans, yaygın olarak görülen ve tedavisinin şimdilik sadece süreci yavaşlatmak olduğu hastalıklardandır. Yapay Zekâ aracılığıyla bu hastalıkların normalden farklılaşma seyri çok daha erken süreçte tespit edilebilir, tanı sonrasında gerçek zamanlı olarak beyin dalgaları takip edilip gerekli müdahaleler yapılabilir, atak yaşadıklarında fiziksel, nörolojik ve psikolojik durumlar belirlenip o anda uzaktan müdahaleler yapılmaya başlanabilir. Bugün nöropsikoloji alanında EEG, ERP ve TMS gibi pek çok tanı ve tedaviye yönelik nörolojik görüntüleme cihazlarıyla beynin etkilenen noktaları kolaylıkla tespit edilip tedaviye yönelik çalışmalar yapılabilmektedir. Bu görüntüleme cihazları aracılığıyla kronik hastalıklar ve nörolojik hastalıkları olan kişilerin yaşam kaliteleri artırılabilir. Kaliteli yaşamanın en temel kriteri sağlıklı olmaktır, buna da aracılık ettiği için Yapay Zekâ’nın tüm alanlarda olduğu gibi psikoloji biliminde de yerini alarak bilime hız kazandırması önemlidir.
Tüm bu yazdıklarım ve hayal ettiklerimin gerçekleşmesi bilime büyük hız katacaktır. Dijital ruh sağlığı, teknoloji ve dijital ortamların kullanımının ruh sağlığı üzerindeki etkilerini anlamak ve bu etkileri yönetmek için kullanılması insanın ruhsal sağlığına ve varlığına büyük anlam ve iyileşme yönünde katkı verecektir. Ancak psikolojinin tüm bilim dallarına etik ilke ve yönetmeliklerimiz öncülük etmektedir. Burada her ne olursa olsun insan beyni dışındaki teknolojik bir aletin aracı olduğu programın etik ilkeler, gizlilik, mahremiyet konularında ne kadar güvenilebilir olduğunu göz önünde bulundurmak gerekir. Unutmayalım ki beyin, o kişiye özgü parmak izi kadar dünyada benzeri olmayan, dışarıdan görünmeyen ama kişinin içeride neler olup bittiğinin farkında olabildiği tek organdır. Psikoloji ve Yapay Zekâyla, bu görünmeyen görünür hale gelmektedir. Bu durumda etik ilke ve yönetmeliklerin, kural, kanun ve yasalarla birleştirilmesi ve hassasiyetlerin manuelden çok daha fazla göz önünde bulundurulması Yapay Zekâ’nın faydalarından çok daha önem taşımaktadır. Aksi takdirde Yapay Zekâ’nın yarardan çok, zarar veren bir yapıya dönüşmesi an meselesidir.
Dünyadaki deneyimlerimizden en önemli çıkarımımız, belki de hiçbir zaman hiçbir şeyin tüm alanlarıyla mükemmel olmayışıdır. Her zaman gelişecek, tamamlanacak, iyileştirilecek ve eksik noktasından yeni bir gelişim başlayacaktır. Dolayısıyla Yapay Zekâ her ne kadar şu anki zeitgestte ihtiyacımız olan zamanı bize veriyor olsa da, bir süre sonra başka ihtiyaçlarımız ortaya çıkacaktır. Yin Yang Teorisi gibi büyük resimde değerlendirdiğimizde, evrendeki her şeyin iki karşıt kutbu vardır. Yapay Zekâ’nın sunduklarının da kutupları neler olabilir? Kısa süreli ve işlevsel hafızayı kullanmıyor olmanın uzun süreli etkisi, görsel belleğin aktif olup işitsel bellekten uzaklaşılıyor olması, araştırmacılığın yerini hazırcılığın alması, Sokratik sorgulama ve değerlendirmenin yerini bir web sayfasından gelen bilgin edasındaki yanıtın alıyor olması… gibi birçok etkenin kısa süreli ve uzun süreli etkilerini, kararlarımızı, iş aile ve sosyal ilişkilerimize olan yansımalarını değerlendirdiğimizde, belki de yaşamsal sağlık dengesi ve olası riskleri öngörerek yaşamımızda yapay Zekâya yer açmak en işlevsel olanı olabilir.
Referanslar
Alimour, S. A., Alnono, E., Aljasmi, S., El Farran, H., Alqawasmi, A. A., Alrabeei, M. M., … & Aburayya, A. (2024). Original Research Article The quality traits of artificial intelligence operations in predicting mental healthcare professionals’ perceptions: A case study in the psychotherapy division. Journal of Autonomous Intelligence, 7(4).Formun Üstü
Bica, I., Alaa, A. M., Lambert, C., & Van Der Schaar, M. (2021). From real‐world patient data to individualized treatment effects using machine learning: current and future methods to address underlying challenges. Clinical Pharmacology & Therapeutics, 109(1), 87-100.
D’alfonso, S., Santesteban-Echarri, O., Rice, S., Wadley, G., Lederman, R., Miles, C., … & Alvarez-Jimenez, M. (2017). Artificial intelligence-assisted online social therapy for youth mental health. Frontiers in psychology, 8, 796.
Dwivedi, Y. K., Hughes, L., Baabdullah, A. M., Ribeiro-Navarrete, S., Giannakis, M., Al-Debei, M. M., … & Wamba, S. F. (2022). Metaverse beyond the hype: Multidisciplinary perspectives on emerging challenges, opportunities, and agenda for research, practice and policy. International Journal of Information Management, 66, 102542.
Górriz, J. M., Ramírez, J., Ortíz, A., Martinez-Murcia, F. J., Segovia, F., Suckling, J., … & Ferrandez, J. M. (2020). Artificial intelligence within the interplay between natural and artificial computation: Advances in data science, trends and applications. Neurocomputing, 410, 237-270.
Graham S, Depp C, Lee EE, Nebeker C, Tu X, Kim HC, Jeste DV. Artificial Intelligence for Mental Health and Mental Illnesses: an Overview. Curr Psychiatry Rep. 2019 Nov 7;21(11):116. doi: 10.1007/s11920-019-1094-0. PMID: 31701320; PMCID: PMC7274446.
Khawaja Z, Bélisle-Pipon JC. Your robot therapist is not your therapist: understanding the role of AI-powered mental health chatbots. Front Digit Health. 2023 Nov 8;5:1278186. doi: 10.3389/fdgth.2023.1278186. PMID: 38026836; PMCID: PMC10663264.
Khawaja, Z., & Bélisle-Pipon, J. C. (2023). Your robot therapist is not your therapist: understanding the role of AI-powered mental health chatbots. Frontiers in Digital Health, 5, 1278186.
Machová, K., Szabóova, M., Paralič, J., & Mičko, J. (2023). Detection of emotion by text analysis using machine learning. Frontiers in Psychology, 14, 1190326.
Marechal, C., Mikolajewski, D., Tyburek, K., Prokopowicz, P., Bougueroua, L., Ancourt, C., & Wegrzyn-Wolska, K. (2019). Survey on AI-Based Multimodal Methods for Emotion Detection. High-performance modelling and simulation for big data applications, 11400, 307-324.
Pun, F. W., Ozerov, I. V., & Zhavoronkov, A. (2023). AI-powered therapeutic target discovery. Trends in Pharmacological Sciences.
Shimada, K. (2023). The role of artificial intelligence in mental health: a review. Science Insights, 43(5), 1119-1127.
